Czy stara kopalnia może być miejscem magicznym?

Stara Kopalnia mieści się w budynkach po dawnej Kopalni Węgla Kamiennego „Julia”, w której wydobycie w związku z restrukturyzacją przemysłu zakończono w 1996 roku. W ocalonym zespole pokopalnianych obiektów powstało najpierw skromne Muzeum Przemysłu i Techniki, a następnie dzięki przeprowadzonej gruntownej rewitalizacji ze środków unijnych nowoczesna instytucja kultury o znaczeniu co najmniej ogólnopolskim: Stara Kopalnia Centrum Nauki i Sztuki.

Kontekst

KWK „Julia” położona jest w Wałbrzychu w dzielnicy Biały Kamień. Węgiel wydobywano w tych rejonach już w XVI wieku. Początkowo utworzono gwarectwo o nazwie „Fuchs”, które sukcesywnie się powiększało przez przyłączanie sąsiednich, małych kopalń. Jedną z największych atrakcji była podziemna sztolnia, tzw. „Lisia”, wydrążona pod koniec XVIII wieku.

Już z chwilą uruchomienia została udostępniona zwiedzającym i stała się jedną z największych ciekawostek turystycznych.

Odwiedzali ją licznie kuracjusze Szczawna-Zdroju, królowie, członkowie rodzin panujących i wiele ówczesnych znakomitych osobistości. Organizowano dla nich liczne atrakcje z muzyką i wystawnymi przyjęciami. Tak przyjmowana była m.in. księżna Izabela Czartoryska w 1816 roku. Nazwa kopalni „Consolidirte Fuchs” przetrwała do 1945 roku, kiedy to zmieniono jej nazwę na kopalnia „Julia”, w 1950 roku na „Thorez”, a w 1993 roku powrócono do nazwy KWK „Julia”. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku w kopalni zatrudniano około 5 tys. osób. Po podjęciu decyzji o likwidacji kopalni wałbrzyskich i 20 września 1996 roku kopalnia „Julia” zakończyła wydobycie węgla. To wówczas postanowiono utworzyć w tym zabytkowym kompleksie górniczym Muzeum Przemysłu i Techniki, stanowiące świadectwo wielkoprzemysłowego charakteru Wałbrzycha. Niepowtarzalność charakteru Starej Kopalni polega na tym, że zabytkowe obiekty architektury wraz z autentycznymi urządzeniami i maszynami, wyposażone zostały w nowoczesny sprzęt multimedialny. W pracę nad utworzeniem muzeum zaangażowani byli górnicy, którzy stracili pracę w kopalni. To oni są dziś najlepszymi przewodnikami. Turystom udostępniono wieżę widokową, łaźnię łańcuszkową, lampownię, podziemną sztolnię, maszynownię i kuźnię.

Przebieg

W 1993 roku powołano oddział Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu – Muzeum Przemysłu i Techniki – w KWK „Julia”. Potem kopalnia została zamknięta. W 1998 roku przystąpiono do likwidacji stacji ratowniczej, szybu i urządzeń wyciągowych. Szyby „Jan”, „Julia” i „Sobótka” zasypano, a obiekty poprzemysłowe przeznaczono na różnego typu działalność gospodarczą. W szybie „Sobótka” pozostawiono czterdziestometrowy odcinek rury szybowej prowadzącej do zabytkowej „Lisiej” sztolni.

Obiekty były bardzo zniszczone, początkowo sądzono, że uda się je wyremontować za około 50 mln zł, ale szybko okazało się, że nawet podwojenie tej kwoty nie umożliwi zakończenia prac rewaloryzacyjnych. Głównym celem robót było zabezpieczanie naziemnych i podziemnych zabytkowych obiektów techniki, gromadzenie zabytkowych urządzeń, organizacja ich konserwacji oraz opracowanie dokumentacji naukowej i udostępnianie zbiorów. Wałbrzyska „Julia” należy do kopalni o dużym zagrożeniu wybuchami metanu i wyrzutami dwutlenku węgla, co zawsze utrudniało tu wydobycie, dlatego niemożliwe było udostępnienie do zwiedzania „Lisiej” sztolni, stanowiącej atrakcję turystyczną już od końca XVIII wieku. Wykryto w niej pęknięcie, przez które wydostaje się dwutlenek węgla, a to wiązało się z niebezpieczeństwem wybuchu.

W zamian turystom udostępniano podziemne chodniki o długości około 960 metrów. Narracja całej wystawy oparta jest na dniu pracy górnika, specyfice i pracy w kopalni. Możliwe jest zwiedzanie kopalnianych warsztatów mechanicznych z wyposażeniem (hala tokarek, hala frezarek oraz kuźnia). W Starej Kopalni znajduje się także plenerowa wystawa zabytkowych maszyn górniczych. Przez cały czas prowadzone są prace powiększające powierzchnię wystawienniczą. Od początku w utworzenie instytucji zaangażowanych było ponad 700 osób. Ze wszystkich kopalń wałbrzyskich zabudowa powierzchni kopalni „Julia” w Wałbrzychu jest najstarszym i najlepiej zachowanym zespołem zabytkowych budowli przemysłowych z przełomu XIX i XX wieku. Dziś Muzeum Przemysłu i Techniki w Wałbrzychu wchodzi w skład samorządowej instytucji kultury Park Wielokulturowy Stara Kopalnia. Obok Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach i kompleksu pokopalnianego Królowa Luiza w Zabrzu stanowi jeden z najciekawszych w Europie kompleksów pokopalnianych udostępnionych do zwiedzania.

Finansowanie

Projekt „Rewitalizacja i adaptacja na cele kulturalne byłej KWK Julia” został zrealizowany w ramach środków unijnych Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, działanie: XI.1. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Wartość projektu wynosiła 177 980 672,57 zł, przy czym kwota dofinansowania wynosiła 50 056 190,61 zł. Pozostałe środki pochodziły z różnych źródeł m.in.: MKiDN, budżetu m. Wałbrzych i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego. Główne prace zakończono w 2014 roku.

Efekty

Centrum Nauki i Sztuki Stara Kopalnia w Wałbrzychu to obecnie jedna z największych atrakcji turystyki poprzemysłowej w Polsce i jedyna tego typu na Dolnym Śląsku. Kompleksowa rewaloryzacja tej wałbrzyskiej kopalni obejmującej 4,5 ha powierzchni i kilkanaście obiektów poprzemysłowych zakończyła się w 2014 roku, a w 2015 została wyróżniona przez NID tytułem „Zabytek zadbany” oraz laurem Highly Commended w kategorii Public Service Architecture w międzynarodowym konkursie European Property Awards. Cały teren został przeznaczony na cele edukacyjno-kulturalne, można tu wjechać na dwudziestopięciometrową tzw. Wieżę Ekologii, przyjść na koncert w dawnej łaźni łańcuszkowej, zwiedzić podziemia, amfiteatr, galerię sztuki, Centrum Ceramiki Unikatowej, a także zatrzymać się na dłużej i przenocować w pokojach gościnnych udostępnionych zwiedzającym. Trasa zwiedzania obejmuje również wyjątkowe, zabytkowe elektryczne maszyny wyciągowe szybu „Julia” z 1911 roku i szybu „Sobótka” z 1912 roku. Obiektów jest w sumie kilkanaście, autentyczne wyposażenie obejmujące zabezpieczony i udostępniony zwiedzającym kopalniany park maszynowy wzbogacono o nowoczesne urządzenia multimedialne. Po wystawie oprowadzają dawni pracownicy KWK „Julia”. Można dzięki nim poznać specyfikę pracy górnika, zwiedzić kopalnianą infrastrukturę, także tę podziemną i także w trakcie nocnego zwiedzania. Udostępniona po remoncie przestrzeń stanowi tło koncertów, projekcji, konferencji, wystaw, kameralnych spotkań i masowej rekreacji.

Strona internetowa Starej Kopalni – Centrum Nauki i Sztuki: http://www.starakopalnia.pl/

Autor: Barbara Kozłowska