Materiały Oddział Terenowy we Wrocławiu Narodowego Instytutu Dziedzictwa opracował w 2018 r. sześć dokumentów studialnych na potrzeby realizacji Gminnego Programu Rewitalizacji Miasta Wałbrzycha na lata 2016-2025 przyjętego Uchwałą Nr XXIX/385/2016 Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 18 października 2016 roku.
Gminny Program Rewitalizacji Miasta Wałbrzycha na lata 2016-2025 obejmuje sześć podobszarów rewitalizacji (enklaw przestrzennych): Biały Kamień, Stary Zdrój, Śródmieście, Sobięcin, Nowe Miasto i Podgórze, które są zamieszkiwane przez niemal 30 % mieszkańców Wałbrzycha.
Dzisiejszy Wałbrzych powstał w wyniku gwałtownej industrializacji rozpoczętej na początku XIX wieku, której efektem było stopniowe przyłączanie sąsiadujących wsi, zakończone dopiero w połowie XX ubiegłego stulecia. W wyznaczonych podobszarach rewitalizacji znajduje się ponad 80% z przeszło 2000 zabytków nieruchomych miasta, obszary wpisane do rejestru zabytków oraz ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków.
Śródmieście Wałbrzycha – to najstarsza część miasta, z czytelnymi reliktami przedlokacyjnej osady i założonego na początku XV wieku prywatnego miasta, z obszarem ukształtowanego w XVI-XVII wieku niezależnego okręgu dworskiego oraz powstałego od połowy XIX wieku nowoczesnego ośrodka administracyjnego dla wałbrzyskiego okręgu przemysłowo-górniczego. Do połowy XIX wieku było to niewielkie miasto z centralnie umieszczonym prostokątnym rynkiem. W 2. połowie XIX i na początku XX wieku nastąpił dalszy rozwój urbanistyczny, budowano liczne gmachy użyteczności publicznej, szkoły, urzędy, banki, domy towarowe, powstawały też pierwsze linie tramwajowe. Wykształcony do początku XX wieku układ i przebieg ulic, placów oraz bloków zabudowy w zasadzie zachowany jest do dzisiaj. Budynki, które powstawały sukcesywnie do 1945 r., uzupełniając luki w dotychczasowej zabudowie, wpisywały się w zastany układ ulic. Powstały liczne budynki secesyjne i modernistyczne – kamienice, wille oraz obiekty publiczne. Po 1945 r. w wyniku szkód górniczych część budynków musiała zostać rozebrana, prowadzono też prace wyburzeniowe we wnętrzach blokowych. Współcześnie liczne budynki śródmieścia zostały odrestaurowane – przeprowadzono remonty dachów i elewacji. Nawierzchnie głównych placów i ulic zostały odnowione z użyciem granitowych bruków. Zaaranżowano również niektóre wnętrza blokowe. Prowadzona od kilkunastu lat rewaloryzacja tej części miasta przyniosła już widoczne efekty. Problemem pozostaje nowa zabudowa terenów wcześniej zajętych przez przemysł i górnictwo, czyli obszarów dopełniających przestrzennie ten mocno zurbanizowany rejon, oraz odtworzenie zabudowy w miejscach, gdzie została ona rozebrana ze względu na szkody górnicze. Wytyczne konserwatorskie do programu rewitalizacji prezentują jeden z aspektów, jakim jest zachowanie wartości zabytkowych obszaru śródmiejskiego.
Dzisiejszy Biały Kamień – to trzy niezależne, historycznie odrębne miejscowości połączone w jeden organizm: Biały Kamień, Nowe Szczawno i Opoka, których dawne granice obecnie są zatarte, a zawdzięczające swój rozwój górnictwu i sąsiedztwu Szczawna-Zdroju. Przeważa tu zabudowa miejska i podmiejska, głównie z 2. połowy XIX wieku i początku XX stulecia. O tym, że pierwotnie była tu wieś o strukturze ulicówki, świadczy jedynie kilka zagród. Pozostała, przeważająca zabudowa to domy wielorodzinne i kamienice czynszowe oraz stosunkowo nieliczne wille i osiedla mieszkaniowe.
Nowe Miasto powstało jako przedsięwzięcie miejskie, odpowiedź na potrzeby mieszkaniowe dynamicznie rozwijającego się w 2. połowie XIX wieku miasta. Na zakupionych terenach powstała tu niezależna dzielnica. Rozplanowanie, koncepcja swobodnego wpisania układu planistycznego w topografię terenu oraz wypełnienie siatki ulic i placów zabudową wielkomiejską nadal jest dobrze czytelna.
Podgórze – to obecnie połączone przestrzennie dawne wsie Górny Wałbrzych i właśnie Podgórze. W swym zasadniczym zasięgu, jego zabudowa ukształtowała się wzdłuż doliny Pełcznicy. Już w 2. połowie XIX wieku widoczne było przestrzenne zespolenie z Wałbrzychem. Mimo sporych ubytków w najstarszej zabudowie, które spowodowane są szkodami górniczymi, nadal jest czytelny jest podział na część z w większości czynszową zabudową oraz na samodzielne osiedla domów wielorodzinnych i jednorodzinnych otoczonych ogrodami, zlokalizowanych na wyżej położonych terenach, poza dawnym siedliskiem. W stosunkowo dobrym stanie, pod względem zachowania rozplanowania, są dwa wyróżniające się osiedla – „Osiedle Nowodworskie” i „Osiedle przy kopalni Mieszko”. Właśnie te enklawy, umiejętnie wpisane w teren i skomponowane w przemyślany sposób, zasługują na szczególną ochronę, w tym opracowanie jednolitych zasad termomodernizacji i odnawiania elewacji.
Sobięcin jest dawną osadą górniczą, zlokalizowaną u podnóża Chełmca, wzdłuż drogi prowadzącej do Boguszowa, na zachód od śródmieścia Wałbrzycha. Rozwój Sobięcina związany był z wydobyciem węgla kamiennego. Uważa się, że eksploatacja złóż miała miejsce już w XVI wieku. Gwałtowny rozwój osady przypadł na przełom XIX i XX stulecia. Główną osią komunikacyjną jest ul. 1 Maja, prowadząca z wałbrzyskiego rynku. Po 1945 r. Sobięcin, początkowo zwany Węglewo, przyłączono do Wałbrzycha. Wraz z upadkiem wałbrzyskiego górnictwa w latach 90. XX wieku nastąpił upadek osiedla. Wzdłuż ul. 1 Maja rozebrano znaczną ilość budynków, co tłumaczono szkodami górniczymi. Rozbiórki dotknęły także najbardziej zaniedbaną część, tzw. Palestynę. Obecnie osiedle to należy do najbardziej podupadłych i wyludniających się. Z obszarów objętych programem rewitalizacji Wałbrzycha ten wydaje się najbardziej potrzebującym pomocy.
Stary Zdrój – to również dawna samodzielna miejscowość, w przeszłości związana z lecznictwem uzdrowiskowym. Obecnie znana głównie za sprawą dworca kolejowego Wałbrzych-Miasto i siedziby Wydziału Techniczno-Inżynierskiego Politechniki Wrocławskiej. Przez Stary Zdrój przebiega główna oś komunikacyjna miasta – ul. Armii Krajowej, z którą krzyżuje się ul. 11 Listopada, prowadząca w kierunku Nowego Miasta. W ostatnich latach obie te ulice przeszły na terenie Starego Zdroju gruntowną przebudowę. Ulica Armii Krajowej zyskała nie tylko nową nawierzchnię ale i została zaopatrzona w dobre jakościowo elementy małej architektury. Remonty objęły też wiele z wznoszących się przy obu tych ulicach budynków. Atutem tego obszaru jest dobra komunikacja z pozostałymi częściami miasta oraz z regionem. Jest to miejsce, gdzie może i powinna wrócić zabudowa w miejscach, gdzie została wyburzona. Właśnie przywrócenie zabudowy, w nowej formie, bez konieczności nawiązywania do form historycznych, winno być jednym z celów programu rewitalizacji.
Przy opracowywaniu Wytycznych konserwatorskich do programu rewitalizacji przyjęto następującą metodę: pierwszym etapem była analiza materiałów (głównie historycznych, ikonograficznych, kartograficznych, planistycznych, konserwatorskich); następnie inwentaryzacja zasobów dziedzictwa i elementów krajobrazu kulturowego oraz ich waloryzacja; ostatnim etapem było sformułowanie wytycznych do ochrony zachowanych elementów historycznego zagospodarowania.
Część tekstowa każdego z opracowań zawiera zarys historii omawianego obszaru i jego układu przestrzennego, omówienie zakresu ochrony konserwatorskiej układów przestrzennych, stanu zachowania ich historycznej substancji oraz zalecenia konserwatorskie.
W dalszej części opracowań omówiona została ochrona zabytków archeologicznych, zabytków architektury i budownictwa oraz układów zieleni. Przyjęto układ ulicami w porządku alfabetycznym. W tej części znalazły się informacje historyczne o ulicach i placach wraz z ramowymi zaleceniami konserwatorskimi odnoszącymi się do tych elementów przestrzennego zagospodarowania. Do wszystkich obiektów zabytkowych opracowane zostały odrębne hasła katalogowe, zawierające ich historię, ocenę stanu zachowania historycznej substancji i formy oraz zalecenia konserwatorskie.
Integralną częścią opracowania są plansze wykonane na mapach ewidencyjnych. Na planszach zobrazowano zagadnienia związane z ochroną konserwatorską obszarów (dla wszystkich podobszarów rewitalizacji plansze opracowano w jednakowy sposób). Oznaczone zostały granice układów urbanistycznych wpisanych do rejestru zabytków oraz ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, budynki wpisane do rejestru zabytków oraz ujęte w gminnej ewidencji zabytków, stanowiska archeologiczne oraz granice stref ochrony archeologicznej. Uwzględniono zabytkową zieleń do zachowania i kontynuacji (cmentarze, miejsca pocmentarne, ogrody, szpalery, aleje). Na planszach oznaczono ponadto inne elementy ważne dla zabytkowej struktury obszarów, a mianowicie: budynki stanowiące istotny element struktury urbanistycznej ulic i placów (czyli budynki historyczne, lecz znacznie przebudowane i obecnie pozbawione wartości artystycznej; uznano, że dopuszczalna jest ich przebudowa lub zastąpienie nowymi obiektami z zachowaniem linii zabudowy i gabarytu, bez potrzeby powtarzania form historycznych), ulice do zachowania, linie zabudowy do zachowania, budynki kolidujące z zabudową zabytkową do przebudowy lub rozbiórki, bruki oraz elementy małej architektury do zachowania.
Narodowy Instytut Dziedzictwa zaprasza do udziału w programie wsparcia dla gmin, które realizują projekty rewitalizacyjne na obszarach zabytkowych i cennych historycznie.
Program realizowany jest do 2022 roku w ramach Zadania 1.1.3. Merytoryczne wsparcie procesu planowania i rewitalizacji w gminach zgodnie z założeniami „Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019–2022”
Autor: Bogna Oszczanowska, Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział we Wrocławiu
