Z perspektywy samorządu – gmina Markowa wyróżniona w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa”

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa” jest skierowany do samorządów gminnych, które wzorowo wywiązują się z obowiązku opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, spełniając ustawowe cele realizacji tych programów – ochronę i zachowanie wartości dziedzictwa kulturowego oraz rozwój społeczno-gospodarczy w oparciu o wykorzystanie potencjału dziedzictwa kulturowego. W 2021 roku w kategorii gmin miejsko-wiejskich i wiejskich została wyróżniona GMINA MARKOWA.

Gmina Markowa została wyróżniona przez Jury konkursu za:

• przemyślany program ochrony zabytków, kreatywne, lokalnie zainicjowane i zakorzenione działania na rzecz odkrywania, szeroko rozumianego, w szczególności niematerialnego, dziedzictwa kulturowego gminy,
• umiejętność wykorzystania potencjału dziedzictwa dla integracji społecznej oraz współpracę z wieloma podmiotami i interesariuszami na rzecz ochrony i promocji dziedzictwa.

Gmina Markowa położona jest w województwie podkarpackim, w powiecie łańcuckim, w malowniczym krajobrazie Przedgórza Rzeszowskiego i Pogórza Dynowskiego, który ze względu na wysokie walory przyrodnicze – ukształtowanie terenu, bogactwo świata roślin i zwierząt – objęty został obszarem chronionego krajobrazu. W jej granicach mieszczą się tylko trzy wsie: Markowa, Husów i Tarnawka. Wszystkie o średniowiecznym rodowodzie i bardzo interesującej historii. Ich krajobraz kulturowy ukształtowany został na przestrzeni wieków przez kolejne pokolenia przybywających na te tereny od XIV w. osadników m.in. z Bawarii czy Saksoni, którzy karczując lasy pogórza zakładali wioski i zagrody. Ich dziedzictwo przetrwało w krajobrazie. Do dziś toczy się dyskusja na polu nauki czy typ zabudowy konstrukcji przysłupowej występujący w Markowej nie został właśnie przez niemieckich kolonistów przywieziony, czy jednak powstał na miejscu i tylko przez nich został rozpowszechniony? Wpływ osadników na zagospodarowanie przestrzeni, tradycje i kulturę, język, sposób ubierania się, żywienia, był znaczny i czytelny pozostaje do dnia dzisiejszego.

Zasób dziedzictwa materialnego gminy, obok neostylowych zabytków sakralnych, kapliczek i przydrożnych krzyży, reprezentuje przede wszystkim drewniana zabudowa zagrodowa, budząca od lat zainteresowanie badaczy, zgodnie uznających budownictwo Markowej i okolic za fenomen w skali europejskiej zarówno ze względu na formę, jak i liczbę obiektów zachowanych in situ. Niestety ta liczba maleje, ale przysłupowe chałupy i budynki gospodarcze z przełomu XIX i XX w. można podziwiać w niezmienionej postaci w markowskim skansenie – Muzeum Wsi Markowa. Muzeum zostało założone staraniem Towarzystwa Przyjaciół Markowej powołanego do życia w 1979 r. celem dokumentowania przeszłości wsi i jej mieszkańców. Ocaleniu dawnej kultury ludowej materialnej i duchowej służyć miało założenie mini skansenu. Translokacja tradycyjnej chłopskiej zagrody z chałupą, stajnią i wiatrakiem dała początek jedynemu wówczas w Polsce społecznemu muzeum na wolnym powietrzu, którego otwarcie nastąpiło w 1985 r. Z czasem zostało ono powiększone o kolejne obiekty odzwierciedlające charakterystyczny dla osadnictwa rejonu łańcucko-przeworskiego typ i układ przestrzenny zabudowy. Realizowana w ten sposób koncepcja ochrony architektury ludowej połączona została z ochroną kultury niematerialnej – dokumentowaniem wiejskiej obrzędowości, tradycji, religijności i rzemiosła. Znajduje ona odzwierciedlenie w gromadzonych oryginalnych elementach wyposażenia i wystroju wnętrz oraz tematycznych ekspozycjach prezentujących strój ludowy, markowskie rzemiosło, narzędzia i sprzęt jakim posługiwali się dawniej mieszkańcy wsi. Należy podkreślić, że Towarzystwo Przyjaciół Markowej poza pracami nad ochroną i utrzymaniem zasobu materialnego muzeum jest mocno zaangażowane w edukację i promocję dziedzictwa. Poprzez liczne inicjatywy – warsztaty, wystawy, organizację tzw. „dni otwartych”, koncertów, słuchowisk, audycji radiowych, prezentując dawne życie Markowian, ginące zawody, tańce, śpiewy, czy potrawy – przekazuje kolejnym pokoleniom wartości odziedziczone po przodkach. W 2019 r. działalność Towarzystwa Przyjaciół Markowej a przede wszystkim efekty pracy zostały dostrzeżone przez jury ogólnopolskiego konkursu „Zabytek Zadbany”, które nagrodziło Towarzystwo tytułem Laureata za wzorowo wykonywane prace konserwatorskie w zagrodzie oraz za zachowanie i utrwalanie wiejskiego krajobrazu kulturowego tak ważnego dla lokalnej tradycji i tożsamości.

Dużą rolę w promocji dziedzictwa Markowej odgrywa, oczywiście poza Centrum Kultury Gminy Markowa oraz innymi lokalnymi stowarzyszeniami, otwarte w 2016 r. Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów oraz parafia rzymskokatolicka pw. św. Doroty w Markowej szerząca kult Sług Bożych Rodziny Ulmów, jako kandydatów na świętych Kościoła katolickiego. Józef i Wiktoria Ulmowie wraz z sześciorgiem małych dzieci i jednym nienarodzonym zostali rozstrzelani w 1944 r. za pomoc udzielaną Żydom, których ukrywali w swoim domu. Są ofiarami martyrologii i symbolem polskiej pomocy Żydom. W 2003 r. rozpoczął się proces beatyfikacji rodziny. Historię Ulmów oraz wielu Polaków ratujących Żydów ryzykując swoje życie można zgłębić w muzeum, którego budowa i działalność w tak małej miejscowości jest pewnego rodzaju fenomenem, podobnie zresztą jak wspomniany skansen. Bezsprzecznie fundamentem ich funkcjonowania jest szacunek dla dziedzictwa, zarówno lokalnej społeczności, samorządu jak i decydentów, którzy dostrzegli możliwość kształtowania kultury pamięci w oparciu o lokalne doświadczenia historyczne i walory krajobrazowe.

Właściwe rozpoznanie dziedzictwa kulturowego gminy i świadomość wartości kultury materialnej i duchowej zdefiniowały jednoznacznie zadania i działania zrealizowane w ramach gminnego programu opieki nad zabytkami gminy Markowa w latach 2017-2020.

Skupiały się one wokół trzech zasadniczych obszarów:

1. Ochrony i opieki nad dziedzictwem materialnym, zwłaszcza regionalną architekturą drewnianą.
2. Ochrony dziedzictwa niematerialnego – historycznej wielokulturowości regionu, tradycji lokalnych, obrzędowości etc.,
3. Promocji i edukacji w zakresie ochrony dziedzictwa.

Gminny program opieki na zabytkami gminy Markowa jest dokumentem świadczącym o celowym i świadomym budowaniu spójnej polityki ochrony zabytków i niematerialnego dziedzictwa kulturowego w perspektywie wieloletniej. Jego realizacja sprzyjała społecznej współpracy i integracji.

dr Jadwiga Stęchły – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Mirosław Mac – Wójt Gminy Markowa.

Jadwiga Stęchły: Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2017-2020 jest już kolejnym programem działań w zakresie ochrony dziedzictwa na terenie gminy Markowa. Został opracowany z dużą świadomością walorów krajobrazowych i przyrodniczych, dziedzictwa materialnego – zabytków sakralnych i świeckich, ale przede wszystkim lokalnej historii, tradycji i kultury duchowej wsi. Przypomnę Panu jak brzmi pierwsze zdanie w części poświęconej charakterystyce krajobrazu kulturowego: „Największą wartością każdego narodu jest pamięć o czasach i ludziach tworzących jego dzieje”. Wartości te stanowiły rzeczywiście podstawę do formułowania konkretnych kierunków działań i zadań. Rzadko bywa by zadania samorządów w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami zdominowało dziedzictwo niematerialne. A Państwo za pierwszy cel obrali „Ochronę regionalnych wartości kulturowych” i wytyczyli jako pierwszy priorytet: „Zachowanie historycznej wielokulturowości regionu, tradycji lokalnej, dawnych obyczajów, lokalnych potraw, rzemiosła oraz pokazu ginących zawodów”.

Dlaczego stanowią one priorytet działań w ochronie dziedzictwa i na ile są ważne na tle tak licznych obowiązków samorządu, zadań zleconych i powierzonych?

Mirosław Mac: Wśród licznych zadań i obowiązków samorządu zawsze jest coś ważnego i bardzo pilnego do realizacji. Ochrona zabytków i dziedzictwa niematerialnego to sprawy niezwykle istotne, choć nie zawsze mogą być priorytetem. Ważne jest, aby odnaleźć właściwe proporcje pomiędzy tym co potrzebne, możliwe do wykonania i konieczne, w szczególności w perspektywie rozwoju gminy, oczekiwań lokalnej społeczności i możliwości finansowych samorządu. Gmina jest wspólnotą, która musi zaspokajać szeroko rozumiane potrzeby społeczne, zarówno w zakresie działań infrastrukturalnych jak i niematerialnych. Widząc, że w naszym środowisku dziedzictwo kulturowe, tradycje, potrzeba ich zachowania są bardzo silnie pielęgnowane, a równocześnie doceniając autentyczną i niewymuszoną aktywność samych mieszkańców w tym obszarze, staramy się je wspierać. Inwestujemy w ochronę zabytków, ale równocześnie w rozwój kultury ludowej i działalność zespołów amatorskich (zespoły taneczne, muzyczne, kapele, orkiestry dęte, teatr, grupy śpiewacze), w podtrzymywanie i kultywowanie tradycji, dawnych obrzędów lokalnych, obyczajów związanych z pracami polowymi i ginącymi zwodami w promowanie lokalnej i regionalnej kuchni. To nasza tożsamość, z której jesteśmy dumni i którą chcemy zachować dla następnych pokoleń.

Podejmowane w tym zakresie działania, zrealizowane zadania, o których Pan wspomniał znalazły uzasadnienie w cyklicznych wydarzeniach organizowanych w Zagrodzie – Muzeum Wsi Markowa, w działalności Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca Markowianie, Orkiestry Dętej, Kół Gospodyń Wiejskich i pozostałych lokalnych stowarzyszeń.

Jak samorząd wspiera inicjatywy lokalnych stowarzyszeń, jak włącza się w proces ochrony dziedzictwa niematerialnego i na czym polega współpraca z interesariuszami?

Mirosław Mac: Partnerska współpraca samorządu i stowarzyszeń lokalnych opiera się o Forum Organizacji Pozarządowych Gminy Markowa, które jest realną przestrzenią dyskusji o kierunkach działania, potrzebach i inicjatywach organizacji oraz konsultacji programów i dokumentów strategicznych. Forum w połączeniu z bieżącą współpracą przedstawicieli samorządu oraz organizacji sprawia, że partnerzy mają dobrze rozpoznane własne oczekiwania i potrzeby, a równocześnie znają ograniczenia budżetowe gminy. Samorząd wspiera działania i aktywnie uczestniczy w inicjatywach lokalnych, zarówno poprzez doradztwo, pomoc w aplikowaniu o granty pomocowe, promocję, ale również finansowo, poprzez ogłaszane konkursy, udzielane dotacje, powierzanie wykonywania zadań publicznych, czy współorganizowanie wydarzeń i uroczystości lokalnych i regionalnych. W naszej gminie wiele obiektów zabytkowych znajduje się w rękach stowarzyszeń, organizacji kościelnych czy osób prywatnych. Samorząd docenia ich dbałość o infrastrukturę, dofinansowuje prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach, inicjuje wspólne wydawnictwa promocyjne. Samorząd udostępnia własne obiekty na działalność kulturalną. To właśnie w gminnych jednostkach znajdują się siedziby większości zespołów tanecznych, muzycznych, orkiestr i teatru. Przypomnę, że na zlecenie gminy w skansenie utworzony został Punkt Informacji Turystycznej. Samorząd docenia ważną rolę lokalnych stowarzyszeń oraz inicjatyw w pozytywnym rozwoju, w promocji gminy i jej walorów na arenie krajowej i międzynarodowej poprzez muzykę, teatr, kultywowanie obrzędowości lokalnej, produkcję tradycyjnych wyrobów. To z Markowej „wyjeżdża” w świat tradycyjny taniec i muzyka ludowa, chleb wiejski, kiełbasa czy miody, z których jesteśmy dumni.

Istotnej pomocy gmina udzieliła Towarzystwu Przyjaciół Markowej przekazując działkę na poszerzenie granic markowskiego skansenu celem usytuowania kolejnego obiektu – chałupy Szylarów. To interesująca inicjatywa i historia. Czy mógłby Pan przybliżyć ten temat?

Towarzystwo Przyjaciół Markowej, które społecznie prowadzi Muzeum – Zagrodę Wsi Markowa, jest ważnym partnerem dla samorządu. Na co dzień zaangażowane jest w rozwój własnej infrastruktury oraz aktywne podtrzymywanie i pielęgnowanie tradycji ludowych. Inicjatywa związana z pozyskaniem przez Towarzystwo domu rodziny Szylarów i przeniesieniem go do skansenu była bardzo ważnym elementem w rozwoju muzeum i promowaniu lokalnej historii. Przedsięwzięcie zyskało przychylność społeczną oraz uznanie w samorządzie, w tym w Radzie Gminy Markowa, dzięki czemu możliwe było przekazanie działki z zasobów gminy na posadowienie nowego budynku. Chałupa Szylarów to oryginalny obiekt, w którym w czasie 2. wojny światowej ukrywano Żydów. Jest świadectwem bohaterstwa i braterskiej postawy tamtych czasów. Realizacja tego przedsięwzięcia wymagała dużego zaangażowania członków Towarzystwa Przyjaciół Markowej, ich wiedzy i umiejętności. Zakres robót rozłożony na kilka lat obejmował demontaż chałupy, ponowne jej postawienie, wykończenie, prace konserwatorskie i renowacyjne, a następnie zgromadzenie wyposażenia. Ciekawym i ważnym elementem ekspozycji jest odtworzona na strychu „kryjówka”, która odzwierciedla warunki w jakich ukrywano Żydów. Uroczyste otwarcie i włączenie chałupy Szylarów do programu „Muzeum w przestrzeni dziedzictwa Markowej” odbyło się 1 września 2021 r. Wsparcia finansowego poza Gminą udzielili również m.in.: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Samorząd Województwa Podkarpackiego.

W ramach prac przy zabytkach realizowanych przez gminę na uwagę zasługują m. in. prace remontowo-konserwatorskie przy XVIII. wiecznej chałupie Jana Raka w Husowie – ludowego poety i artysty. Chałupa niepozorna, położona przy trasie Albigowa-Husów, w dolnej części Husowa.

Dlaczego gmina zdecydowała się na te prace, komu są potrzebne – lokalnej społeczności, młodzieży, turystom? Kto był inicjatorem działań związanych z remontem i obecnie roztacza opiekę nad zabytkiem?

Mirosław Mac: Chałupa Jana Raka w Husowie usytuowana jest, w odróżnieniu od obiektów skansenu w Markowej, w swym pierwotnym położeniu, to znaczy w miejscu, w którym została wybudowana, co jest jej niewątpliwym atutem. Jej posadowienie i zagospodarowanie obejścia są przykładem dawnego sposobu budowania domostw chłopskich na wsi, na skraju potoków, na ziemiach o bardzo słabej urodzajności, bo ziemie dobrej klasy przeznaczone były pod uprawy, dawały byt (jedzenie i pracę). W biednych galicyjskich wsiach małorolni chłopi nie mogli sobie pozwolić na budowę chałup na równym polu o urodzajnej ziemi. Ponadto teren, na którym stoi chałupa jest typowy dla krajobrazu wsi Husów, to teren pagórkowaty, poprzecinany licznymi jarami. Nad jednym z nich usytuowany jest właśnie przedmiotowy zabytek. Opiekuje się nim Centrum Kultury Gminy Markowa oraz społecznicy zrzeszeni w Stowarzyszeniu Dobra Strona Wsi Husów. Chałupa stanowi pamiątkę po wywodzącym się z Husowa poecie ludowym – Janie Raku, jednym z pierwszych poetów chłopskich nie tylko w regionie, ale w Polsce, którego poezja jest przez znawców literatury wysoko oceniana, a poruszana w niej problematyka aktualna do dziś. Chałupa wraz z wyposażeniem jest równocześnie dowodem warunków życia ludności Husowa w XIX w., stanowi świadectwo historii wsi, tradycji budowlanych, które możemy poznawać dzisiaj i przekazać kolejnym pokoleniom.

Chałupa wraz z wyposażeniem stanowi materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe, z którym identyfikują się mieszkańcy i doceniają jej walory turyści. Gmina nie mogła pozostać obojętna wobec jej losów bo rozumiemy pojęcie tożsamości i potrzebę ochrony zabytków.

Samorząd zdecydował się na kompleksowy remont dawnego Domu Ludowego w Markowej z adaptacją na potrzeby i działalność centrum kultury. Obecnie to obiekt zdegradowany, nieużytkowany od dłuższego czasu, wymagający olbrzymich nakładów finansowych.

Co miało wpływ na decyzję o przystąpieniu do tak trudnego i kosztownego remontu? Jaką funkcję będzie spełniał Dom Ludowy po wykonanych pracach?

Dawny Dom Ludowy w Markowej „nie miał szczęścia” ostatnimi laty. Mimo ważnej roli jaką odgrywał w historii wsi kilkukrotnie zapadała decyzja o jego rozbiórce z uwagi na zły stan techniczny, w szczególności elementów drewnianych. Ostatecznie w 2012 r. został on wyłączony z użytkowania i dopiero po wpisaniu do rejestru zabytków nieruchomych województwa podkarpackiego pojawiły się nowe możliwości i szanse zmiany jego losów. W 2019 r. gmina podjęła ostatecznie decyzję o bezwzględnej konieczności ratowania zabytku. Sfinansowaliśmy opracowanie ekspertyz technicznych oraz dokumentacji projektowo-kosztorysowej i konserwatorskiej na potrzeby remontu, konserwacji i przebudowy budynku. Na dzisiaj posiadamy już prawomocne pozwolenie budowlane i konserwatorskie pozwalające na prowadzenie robót i aplikujemy o środki zewnętrzne by móc je zrealizować. Koszt inwestycji oszacowany jest na ponad 7 mln złotych, co przerasta możliwości finansowe gminy, ale jesteśmy przygotowani na etapowanie prac i liczymy, iż uda się nam pozyskać dotacje zewnętrzne, które pozwolą zachować budynek. Dom Ludowy posiada duże walory historyczne, zabytkowe i krajobrazowe. Wpisuje się w dzieje Markowej i chcemy przywrócić mu świetność przede wszystkim dla naszych mieszkańców, by jak dawniej był on centrum życia społecznego wsi i aktywności lokalnej. Chcemy również poprawić jego walory estetyczne. Sąsiedztwo Centrum Kultury, Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas 2. wojny światowej czy Skansenu, zobowiązują.

Walory krajobrazu kulturowego, zasób dziedzictwa są ewidentnie w gminie wykorzystywane dla rozwoju gospodarczego, turystycznego, społecznego i duchowego. Historia i tradycja służące budowaniu lokalnej tożsamości są mocnym atutem gminy i jej wyróżnikiem.

Czy dziedzictwo jest elementem branym pod uwagę w opracowywanej strategii rozwoju gminy i planowanej przez gminę rewitalizacji?

Dziedzictwo kulturowe gminy, walory krajobrazowe, zabytki, tradycje, obyczaje stanowią ogromny potencjał rozwojowy. Jesteśmy tego świadomi, dlatego zarówno w strategii rozwoju gminy, jak i w programie rewitalizacji dziedzictwo kulturowe jest istotnym elementem wokół którego buduje się przyszłość, inicjuje zadania i projekty. Gmina Markowa to gmina typowo rolnicza, głęboko przywiązana do ziemi, do własnej historii, obyczajów, które są jej atutem i wyróżnikiem w regionie. Mamy wprawdzie górnictwo związane z wydobyciem i magazynowaniem gazu, ale poza tą dziedziną trudno byłoby zbudować tutaj inny przemysł, wielką logistykę czy infrastrukturę pozarolniczą. Staramy się zatem wykorzystywać zasoby i szanse, które mamy, a bez wątpienia należy do nich dziedzictwo kulturowe, historia, szczególnie trudna w okresie 2. wojny światowej, tradycje i obrzędy ludowe, wyroby regionalne i olbrzymi potencjał, który tkwi w społeczności. To także dzięki jej aktywności dzisiaj już bardzo wiele osób w kraju i poza jego granicami wie, gdzie leży Markowa i chętnie ją odwiedza. Mamy nadzieję, że po zakończeniu procesu beatyfikacji naszych rodaków – Rodziny Ulmów – te kręgi się powiększą. Z tych względów w oparciu o dziedzictwo i wokół niego planujemy dalszy rozwój gminy.

Oprac. dr Jadwiga Stęchły