Z perspektywy samorządu – Głogów wyróżniony w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa”

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa” jest skierowany do samorządów gminnych, które wzorowo wywiązują się z obowiązku opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, spełniając ustawowe cele realizacji tych programów – ochronę i zachowanie wartości dziedzictwa kulturowego oraz rozwój społeczno-gospodarczy w oparciu o wykorzystanie potencjału dziedzictwa kulturowego. W 2021 roku w kategorii dużych i średnich gmin miejskich wyróżnione zostało MIASTO GŁOGÓW.

Miasto Głogów zostało wyróżnione przez Jury konkursu za:

• dostrzeżenie wywodzącego się z różnych okresów historycznych, nie zawsze docenianego potencjału dziedzictwa kulturowego miasta, w tym radzenie sobie z wyzwaniami związanymi z budowaniem lokalnej tożsamości, odtwarzaniem i zabezpieczaniem obiektów, które uległy zniszczeniom (m.in. postępowanie z ruinami, obiekty forteczne, tereny nadrzeczne, obiekty zieleni urządzonej),
• dbałość o obiekty dziedzictwa, kreatywne poszukiwanie nowych funkcji dla obiektów i miejsc zabytkowych,
• konsekwentną realizację programu ochrony zabytków rozumianego jako strategia zarządzania tym dziedzictwem; dobre powiązanie programu ochrony zabytków z innymi dokumentami strategicznymi, w tym odnoszącymi się do planowania przestrzennego oraz zarządzania finansami gminy.

Głogów to powiatowe miasto w województwie dolnośląskim. Jedna z najstarszych miejscowości położonych na terenie Polski. Ponad tysiącletnia historia Głogowa obfituje w wydarzenia, które na trwałe wpisały się nie tylko w dzieje państwa polskiego. Obrona Głogowa w 1109 r. przed wojskami króla niemieckiego Henryka V jest „podręcznikową” i jedną z najsłynniejszych bitew z okresu panowania Bolesława Krzywoustego.

Głogów to miasto Piastów i Jagiellonów, ale też miasto Habsburgów i Hohenzollernów. Od średniowiecznej lokacji Głogów rozwijał się harmonijnie aż do wojny trzydziestoletniej w poł. XVII w., kiedy to budowa twierdzy zahamowała jego rozwój przestrzenny na ponad dwieście lat. Dopiero stopniowa likwidacja umocnień w XIX w., ich rozbiórka oraz nowe plany urbanistyczne autorstwa Josefa Stübbena z początku XX w. oraz inne czynniki rozwojowe (w tym od lat 20. XX w. tworzenie jednej z najważniejszych baz wojskowych na wschodnich obszarach Rzeszy) przyniosły aż do 2. wojny światowej niezwykły rozkwit miasta.

W 1945 r. Głogów został zniszczony niemal doszczętnie. I… rozpoczęła się niezwykła i trudna historia – początkowo zacierania, a następnie, stopniowo, przywracania historycznych artefaktów i historycznej pamięci.

Przez kilkanaście powojennych lat likwidowano pozostałości zabudowy, w tym relikty wielu cennych zabytków – rozbiórkowa cegła dostarczana była m.in. do Warszawy i Nowej Huty na odbudowę i budowę tych miast. Część obiektów zdołano zabezpieczyć w formie ruiny. Jeszcze w latach 60. XX w. rozbierano i wyburzano zabytki sakralne, obiekty użyteczności publicznej (np. wieżę ratuszową), pozostałości mieszczańskich kamienic. Miasto traciło zabytki, traciło historyczną tożsamość.

Uwarunkowania polityczne, społeczne, ekonomiczne powodowały, że koncepcje na odbudowę i kształtowanie docelowej formy współczesnego miasta nie były oczywiste; zmieniały się  w czasie – niekiedy w sposób skrajnie odmienny. Nagrodzona w 1970 r. w konkursie SARP koncepcja zakładała likwidację historycznego układu urbanistycznego i nową modernistyczną zabudowę. Z kolei w 1980  r.  w grupie  architektów  SARP powstała koncepcja planowej odbudowy Starego Miasta, a jej założenia – uwzględniające zachowanie historycznego układu przestrzennego oraz konieczność odbudowy najważniejszych obiektów zabytkowych – przyjęto w 1983 r. w szczegółowym planie zagospodarowania przestrzennego centrum Głogowa.

Można powiedzieć, że Głogów to „poligon” różnych koncepcji środowisk konserwatorskich i miejsce poszukiwań rozwiązań współczesnego kształtowania zniszczonego przed laty historycznego śródmieścia. Odbudowa miasta nie została zakończona – trwa nadal. Swoisty mariaż historii ze współczesnością. Zachowanie i uczytelnienie niszczonej przez lata historycznej tkanki miasta, odkrywanie i powroty do przeszłości ze świadomością nowych potrzeb mieszkańców, nowych funkcji miasta, konieczności rewitalizacji a nie tylko rewaloryzacji.

Między innymi z tych powodów Głogów to miasto specyficzne – zarówno w odniesieniu do zabytkowego zasobu, jak i zagadnień związanych z jego ochroną, zarządzaniem, wykorzystaniem.

Anna Fortuna-Marek – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Rafael Rokaszewicz – Prezydent Miasta Głogowa

Anna Fortuna-Marek: Zakres zaplanowanych w programie opieki nad zabytkami oraz zrealizowanych prac był w ostatnich latach ogromny. To m.in.: zakończenie odbudowy z ruin gmachu teatru i zagospodarowanie jego otoczenia, prace projektowe, badawcze oraz remontowo-konserwatorskie przy ruinach kościoła farnego pw. św. Mikołaja, wieży ratuszowej, fortyfikacjach oraz zagospodarowanie czy rewaloryzacja miejskich przestrzeni – bulwar nadodrzański, Aleja Wolności, miejskie parki – by wymienić tylko najważniejsze z nich. Realizacje te wymagały nie tylko zapewnienia funduszy w budżecie miasta oraz pozyskania środków zewnętrznych. Niewątpliwie stanowiły również wyzwania organizacyjne, kompetencyjne, konserwatorskie, społeczne. Wykonanie tak wielu działań i zadań byłoby niejednokrotnie trudne dla miast znacznie większych, dysponujących nieporównanie liczebniejszą załogą urzędników.

Jak radzili sobie Państwo z realizacją tak wielu zadań pod względem organizacyjnym? Kto odpowiadał za te działania z ramienia Urzędu Miasta?

Rafael Rokaszewicz: Realizacja tak ambitnych planów dotyczących opieki nad zabytkami związana jest głównie z ustaleniem priorytetów. Staramy się tak dobierać zadania, by miasto rozwijało się równomiernie. Dbamy o rozwój mieszkalnictwa, oświaty, infrastruktury, ale nie zapominamy o naszym dziedzictwie kulturowym. Nie wyobrażam sobie by mogło być inaczej. Jestem regionalistą, historią Głogowa interesuję się od najmłodszych lat. Zanim zostałem prezydentem byłem prezesem Towarzystwa Ziemi Głogowskiej. Odbudowa Starego Miasta i zabytków, dla nas głogowian, to niezwykle ważne zadanie, gdyż miasto zostało niemal całkowicie zniszczone w czasie działań wojennych i to co pozostało oraz to co uratowano jest dziś dla nas mieszkańców bezcenne.

W ochronę tych dóbr kultury angażujemy różne wydziały urzędu. Począwszy od planowania, poprzez komórki zamówień publicznych, inwestycji, pozyskiwania środków i rozliczeń.

W kontekście tego zagadnienia jeszcze jedno pytanie. W Urzędzie Miejskim w Głogowie nie ma stanowiska miejskiego konserwatora zabytków. Wszystkie koncepcje, projekty, decyzje w odniesieniu do obiektów i obszarów zabytkowych musiały uzyskać akceptację i pozwolenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Proszę opowiedzieć o tej współpracy.

Przyjąłem taki tryb pracy, że na początku roku wraz z zastępcą odpowiedzialnym za inwestycje umawiamy się z konserwatorem na spotkanie, podczas którego omawiamy nasze roczne plany i ustalamy priorytety oraz kierunki działań tak by móc przygotować koncepcje czy projekty. Nie chcemy zaskakiwać się nawzajem. W praktyce przy realizacji i tak występują rozmaite problemy, ale nasze służby starają się na bieżąco je rozwiązywać. Jest wiele do zrobienia, największą naszą bolączką były i są terminy uzyskiwania pozwoleń i uzgodnień.

Wyróżniony w konkursie gminny program opieki nad zabytkami jest już trzecim opracowaniem sporządzanym na okres czterech lat. Samorząd miasta konsekwentnie i w sposób ciągły realizuje zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Jako jedno z założeń programu przyjęto „wdrażanie instrumentów finansowych prowadzących do skutecznej poprawy stanu zabytków”. Analiza realizacji zaplanowanych zadań oraz wydatkowanych funduszy prowadzi do jednoznacznego stwierdzenia, że założenie to zostało spełnione. Z jednej strony samorząd miasta zapewnił wysoki poziom środków finansowych, z drugiej pozyskane zostały bardzo wysokie kwoty ze źródeł zewnętrznych. Warto wspomnieć, że w latach 2016-2019 na różnego rodzaju prace przy zabytkach wydatkowano blisko 55 mln zł z funduszy zewnętrznych, w tym ponad 16 mln zł na realizację działań przy bulwarze nadodrzańskim. W sprawozdaniu z realizacji programu opieki nad zabytkami wykazali Państwo, że było to największe w historii miasta dofinansowanie ze środków Unii  Europejskiej.

Pozyskanie tak wysokiego dofinansowania wymaga dużego nakładu pracy i odpowiedniego przygotowania procesu aplikowania o zewnętrzne środki finansowe. Jak to Państwo organizujecie?

W urzędzie mamy profesjonalną komórkę – Biuro ds. pozyskiwania środków zewnętrznych. Ściśle współpracujemy ze sobą konstruując wnioski. Staramy się jak najlepiej przygotować dokumentacje, opracowania, ale uważam, że najważniejsza jest wizja i odpowiedź na pytania: co ma być w danym obiekcie po odbudowie, komu i czemu ma dziś służyć?

Zdawałem sobie sprawę, że na niektóre przedsięwzięcia z zakresu odbudowy zabytków w kolejnej perspektywie unijnej takich środków nie będzie. Na przykład dla ruin teatru była to ostatnia szansa jeśli chodzi o możliwość odbudowy i pozyskanie tak dużych środków. Mury teatru były już w tak dramatycznym stanie, że za chwilę bezpowrotnie byśmy je utracili. Jestem wdzięczny za cały proces wpisania ruin teatru na listę zadań priorytetowych zarówno pracownikom Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, jak i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

W programie opieki nad zabytkami, materiałach dołączonych do wniosku konkursowego oraz w opinii, sporządzonej, zgodnie z procedurą konkursową, przez Oddział Terenowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa we Wrocławiu niejednokrotnie pojawia się informacja, że prace zabezpieczające, remontowe, odtworzeniowe zabytkowych obiektów i obszarów poprzedzone zostały szczegółowymi badaniami, przede wszystkim archeologicznymi. To bardzo ważne zadania konieczne dla zachowania, wydobycia czy utrwalenia autentyzmu, które najczęściej powinny wyprzedzać działania konserwatorskie czy remontowe. Niejednokrotnie brak rozpoznania obiektu i zrozumienia wartości zabytku powoduje, że w procesie inwestycyjnym następują nieodwracalne zmiany powodujące pomniejszenie walorów obiektu.

Jakie mają Państwo argumenty, żeby przekonać inne samorządy do podobnego postrzegania konieczności badań, bo nie jest to, niestety, powszechny sposób postępowania?

To wynika z szacunku do historii naszego miasta. Ponadto w Głogowie znajduje się Muzeum Archeologiczno-Historyczne, którego zadaniem jest m.in. organizowanie i prowadzenie badań, ekspedycji naukowych oraz prac wykopaliskowych. Pracownicy muzeum dbają więc, by w mieście prace inwestycyjne poprzedzały odpowiednie badania.

Głogów ze względu na swoją wojenną i powojenną historię często skazany jest na wydobywanie historii spod ziemi. Obszar historyczny zniszczony w czasie oblężenia został rozebrany i zrównany z ziemią w kolejnych powojennych latach. Nieliczne pozostawione ruiny musieliśmy więc traktować z pietyzmem. Nie zawsze zachowały się odpowiednie materiały źródłowe pozwalające na określenie historycznej kolorystyki, układu pomieszczeń, itp. Dlatego musimy zlecać bardzo szczegółowe opracowania. Paradoksalnie często zniszczone obiekty, z których odpadł tynk i powstały rozwarstwienia murów, odkryły historię obiektu dotąd nieznaną. Uwzględniamy to przy dalszych pracach restauratorskich. Podobnie jest z kwartałami staromiejskimi. Przebadane na ogromną skalę piwnice i podwórka dały obraz rozwoju przestrzennego miasta przez całe stulecia począwszy od XIII wieku! Nie wiem, czy jest drugie takie miasto w Europie przebadane tak dokładnie archeologicznie jak Głogów. Większość pozyskanych materiałów trafia do naszego muzeum.

W programie opieki nad zabytkami jako jeden z elementów niezbędnych do realizacji założonych celów uznano „powiązanie zadań służących ochronie wartości kulturowych ze strategią rozwoju gospodarczego oraz polityką przestrzenną miasta”. Jury konkursu „Samorząd dla Dziedzictwa” również zauważyło i doceniło te korelacje oraz spójność założeń różnych dokumentów strategicznych oraz finansowych w realizacji polityki miejskiej.

W jaki sposób samorząd miasta Głogowa organizuje pracę nad powstawaniem i konsekwentnym wdrażaniem tych wielorakich dokumentów? Czy współpracujecie w tym zakresie ze społecznością lokalną? Proszę o podzielenie się Waszymi doświadczeniami.

Po wojnie miasto rozwijało się poza historycznym układem. Powstawały duże osiedla dla górników i hutników. Starówka była pustynią z nielicznie pozostawionymi ruinami zabytkowych budowli. Jednak od nieco ponad 30 lat jednym z głównych zadań naszego miasta stała się odbudowa staromiejskiego układu. To przedsięwzięcie konsekwentnie przewija się we wszystkich dokumentach strategicznych. Oprócz charakteru urbanistycznego zadanie to jest niezwykle istotne społecznie. Pozwala nam budować tożsamość mieszkańców.

Największe konsultacje społeczne odbywały się przy powstawaniu i opracowaniu Lokalnego program rewitalizacji z 2016 r., w ramach projektu „Przywracanie serca miastu – rewitalizacja historycznej przestrzeni Głogowa”. Na ich podstawie, przy udziale mieszkańców wytypowaliśmy duże zadania, takie jak: odbudowa teatru, rewitalizacja Alei Wolności, czy Bulwaru Nadodrzańskiego, które później zrealizowaliśmy. Efektem tego procesu była rewitalizacja przestrzeni oraz aktywizacja społeczno-gospodarcza mieszkańców miasta w celu wykreowania atrakcyjnego, otwartego i bezpiecznego centrum Głogowa.

Ochrona dziedzictwa kulturowego od wielu lat zajmuje ważne miejsce w polityce miejskiej. W strategii rozwoju miasta wysoki stopień wykorzystania dziedzictwa kulturowego przyjęto jako jeden z celów strategicznych. W tym zakresie zaplanowano m.in. wdrożenie produktów turystycznych: Głogów – miasto i jego  fortyfikacje; Głogów – miasto wielu kultur oraz kultywowanie kultury i tradycji Ziem Kresowych. Miasto zamierza też pełnić rolę ważnego, bogatego w zabytki ośrodka w turystycznym i rekreacyjnym wykorzystaniu rzeki Odry. Czyli rozwój miasta w oparciu o turystykę kulturową.

A przecież Głogów to jedno z miast Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego – głównego ośrodka przemysłu miedziowego w Polsce oraz jednego z największych ośrodków eksploatacji miedzi na świecie. Wydobycie miedzi zapewnia miastu rozwój gospodarczy i ekonomiczny.

Dlaczego rozwój w oparciu o potencjał dziedzictwa kulturowego jest równie ważny dla samorządu miasta?

Jesteśmy miastem przemysłowym, ale o bardzo bogatej, przeszło 1000 letniej historii. To nas wyróżnia spośród innych miast. Mamy świadomość roli i rangi Głogowa w minionych wiekach. Mamy także świadomość tego, co utraciliśmy. Mamy w końcu poczucie obowiązku wobec przyszłych pokoleń by ocalić to, co jest możliwe. Ponadto zagospodarowanie historycznych miejsc to doskonała oferta edukacyjno-rekreacyjna dla mieszkańców i odwiedzających nasze miasto turystów.

Oprac. Anna Fortuna-Marek