Woda w mieście – Stary Kanał Bydgoski

Tereny nadwodne były tematem rewitalizacji w ramach programu REURIS – Revitalisation of Urban River Spaces. Projekty prowadzono w ramach programu w sześciu różnych ośrodkach miejskich w Europie, w tym w Katowicach (rzeka Ślepiotka) i w Bydgoszczy (Stary Kanał Bydgoski). Projekt bydgoski był od początku interesujący i skupiał uwagę m.in. dlatego, że rewitalizacja terenów położonych nad Starym Kanałem Bydgoskim była dopełnieniem większego projektu, w skład którego wchodziła rewitalizacja Bydgoskiego Węzła Wodnego, w tym również Wyspy Młyńskiej.

Kontekst

Projekt budowy kanału łączącego rzeki Brdę i Noteć rozważany był już w 1766 roku. Twórcą projektu był geograf królewski kapitan Ćśaky, Węgier, który w Polsce otrzymał szlachectwo. Kanał wykopano po rozbiorach z polecenia króla pruskiego Fryderyka II według projektu Ćśakyego. Znaczenie kanału wzrosło po pojawieniu się statków parowych po 1883 roku, a pierwsza przebudowa została podjęta w 1915 roku, kiedy to zdecydowano się na wybudowanie nowej odnogi.

Wówczas powstały pierwsze restauracje z ogródkami, muzyką i tańcami. Podczas tej przebudowy skrócono kanał i zbudowano nowy odcinek. Stary odcinek kanału pozostawał drogą rezerwową aż do 1971 roku, kiedy to władze miasta uznały, że jedynym sposobem na rozwiązanie problemów komunikacyjnych w tym rejonie Bydgoszczy jest zasypanie kanału na znacznej długości i zbudowanie na jego miejscu Ronda Grunwaldzkiego. Otoczenie Starego Kanału w znacznej części uległo degradacji. Trudne stały się kwestie własnościowe, znaczne tereny przeznaczono na ogródki działkowe, zaczęto budowę plomb od strony północnego bulwaru, park stał się miejscem niebezpiecznym i zapomnianym. Grupy spędzające czas na piciu w gęstych krzakach, wagarowicze, wreszcie półmrok rzucany przez gęstwinę zaniedbanej roślinności nie sprzyjały relaksowi i spacerom po ścieżkach parkowych. Życie na wodzie też powoli zamierało, nie było już łódek i kajaków ani letnich ogródków nad brzegiem Starego Kanału. Przez teren w pobliżu Ronda Grunwaldzkiego pospiesznie pokonywali poranni przechodnie i matki z dziećmi do pobliskich żłobków czy przedszkoli. Wraz z dofinansowaniem na inne elementy Bydgoskiego Węzła Wodnego, w tym na Wyspę Młyńską, pojawiła się szansa na rewaloryzację Starego Kanału Bydgoskiego.

Przebieg

30 listopada 2005 roku Stary Kanał Bydgoski wraz z wszystkimi urządzeniami inżynieryjnymi (dziewięć śluz i jeden jaz) został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych pod numerem A/900/1-27 i stanowi wyjątkowy zabytek hydrotechniczny nie tylko na skalę Polski, ale również świata. Projekt w ramach programu REURIS był realizowany od września 2009 do sierpnia 2012 roku. Projekt budowlany dla odcinka pilotażowego objął teren o powierzchni 3,5 ha. Odcinek pilotażowy jest stosunkowo niewielki. Dla potrzeb dokumentacji projektowej sporządzono wiele analiz. Pierwszą z nich była analiza hydrograficzna wykonana przez Miejską Pracownię Urbanistyczną. Wykonano również analizy: socjologiczną, przestrzenną i dendrologiczną. W obszarze kanału występują gatunki prawnie chronione. Niektóre drzewa liczą nawet 200 lat, zidentyfikowano wśród nich 19 drzew pomnikowych i 38 wytypowanych do objęcia ochroną (!). Badania socjologiczne w formie ankiet, stanowiące integralną część konsultacji społecznych, zostały przeprowadzone w kwietniu 2009 roku. Ponad 750 osób wskazało na atuty i wady tego terenu oraz wyraziło swoje oczekiwania względem działań rewitalizacyjnych.

Projekt realizowano w kilku fazach:

Faza I – rozpoznanie terenu, poprzedzenie procesu projektowego szczegółowymi badaniami terenu przez prace ekspertów – waloryzacja przyrodnicza, analiza historyczna, hydrotechniczna, uwarunkowania przestrzenne.

Faza II – rozpoznanie potrzeb użytkowników badania i konsultacje społeczne (próba ilościowa i spotkania w grupach fokusowych) celem określenia potrzeb przyszłych użytkowników terenu.

Faza III – tworzenie wytycznych projektowych, warsztaty studentów Wydziału Architektury Politechniki w Poznaniu (pod kierunkiem dr Anny Januchty-Szostak) i studentów Uniwersytetu w Tilburgu (Holandia) – spojrzenie na teren okiem młodych, twórczych ludzi; analiza SWOT; opracowanie szczegółowych wytycznych dla projektu.

Faza IV – zatwierdzanie projektu, akceptacja proponowanych przez projektantów rozwiązań projektowych na forum Rad Technicznych skupiających jednostki włączone w realizację projektu oraz je opiniujących.

Faza V – realizacja robót według dokumentacji.

Finansowanie

Koncepcja projektowa obejmowała początkowo teren o powierzchni 65 ha, a koszt inwestycji wynosił ponad 46 mln zł. Po zmniejszeniu zakresu koszt całkowity wyniósł ponad 3,5 mln zł, w tym 2,2 mln zł stanowiło dofinansowanie. Dodatkowe badania i promocja projektu – to około 0,6 mln zł. Ogółem koszty realizacji projektu wyniosły 4,6 mln zł. Projekt został zrealizowany w ramach REURIS – Revitalisation of Urban River Spaces.

Efekty

Zrealizowane elementy projektu to: platformy widokowe, ścieżki dydaktyczne,

sieć ścieżek pieszych i rowerowych, kładki piesze nad kanałem, taras wypoczynkowy z miejscami do gry w szachy, plac zabaw dla dzieci, nowe oświetlenie terenu, elementy małej architektury – ławki i kosze, elementy wodne, takie jak szykany, które miały za zadanie wywołać wrażenie piętrzenia i ruchu wody również w okresach, gdy jest jej mało, zbiorowiska roślin nadwodnych, ozdobne kwietniki i rabaty bylinowe wzdłuż brzegu kanału w celu jego renaturyzacji i uatrakcyjnienia. Zejścia (skarpy) do kanału były przed realizacją projektu strome, porośnięte krzewami i trawą, niedostępne nie tylko dla osób niepełnosprawnych. Pomimo dużej świadomości wartości Starego Kanału wśród mieszkańców Bydgoszczy głównym ośrodkiem skupiającym uwagę władz z racji spektakularnego sukcesu w ostatnich latach jest Wyspa Młyńska. Stary Kanał nie skupia na sobie wystarczającego zainteresowania. W rezultacie pomimo że działania wykonane w ramach programu REURIS zostały bardzo wysoko ocenione, ciągle brakuje zapału i środków, żeby zająć się kompleksową rewitalizacją Starego Kanału Bydgoskiego.

Autor: Barbara Kozłowska