Synagoga w Tykocinie jest integralną częścią tego, w przeszłości wielokulturowego miasteczka. Miasto posiada najstarszy zespół urbanistyczny historycznego Podlasia z zachowanym układem charakterystycznym dla miasteczka żydowskiego. Do dzisiejszego dnia zabudowa stanowi świadectwo kultury żydowskiej. W Tykocinie organizowane są jarmarki, wystawy, koncerty, różnego rodzaju wydarzenia związane z tą kulturą, z bogatą historią Tykocina i unikalną, okalającą przyrodą.
Kontekst
Początki Tykocina wiążą się z powstaniem grodu rzędu kasztelańskiego z podgrodziem w okresie od XI do XIV wieku. Prawa miejskie uzyskał Tykocin w 1425 roku, a w 1522 roku osiedlili się w nim pierwsi osadnicy żydowscy, a dokładnie 22 rodziny, sprowadzone w celu ożywienia handlu. Według danych z 1800 roku Żydzi stanowili 70% mieszkańców miasta, a tuż przed II wojną światową – 50% całej populacji. Tykocin liczył wówczas 5000 mieszkańców, obecnie około 2000. Ślady kultury żydowskiej znajdziemy w Tykocinie na każdym kroku, należy jednak pamiętać, że miasto stanowiło królewszczyznę aż do 1661 roku, kiedy to wraz z całym starostwem otrzymał je na dziedziczną własność za zasługi dla Rzeczypospolitej Stefan Czarniecki. To dzięki umieszczeniu przez Czarnieckiego w Tykocinie zasobnego skarbca i późniejszym związkom z rodziną Branickich miasto kwitło i rozwijało się, stanowiąc wielokulturowy tygiel. Obecnie znajduje się w nim około 100 zabytków: układ urbanistyczny z charakterystyczną zabudową mieszkalną, zespoły klasztorne bernardynów i misjonarzy, które powstały w XVIII wieku z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego, alumnat, liczne zabytki pożydowskie i cmentarze. Nie przetrwała do dzisiejszych czasów cerkiew bazylianów pw. św. Mikołaja z 1758 roku. Nad Narwią wybudowano mieszkalną część skrzydła zachodniego zamku z czasów Zygmunta Augusta. Nie jest to jednak nawet rekonstrukcja, lecz zupełnie nowy obiekt zbudowany na podstawie planów warowni odnalezionych w archiwum w Petersburgu. Wyjątkowy klimat miasta i sąsiedztwo Puszczy Knyszyńskiej i dwóch parków narodowych: Narwiańskiego i Biebrzańskiego stanowi o jego atrakcyjności i unikalności.
Przebieg
Synagoga w Tykocinie, to druga co do wielkości żydowska świątynia w Polsce, wpisana do rejestru zabytków pod nr: 81 (87) z 24 stycznia 1957. Zbudowano ją w 1642 roku, a w październiku 2013 roku została uznana za jeden z siedmiu cudów Polski. Rocznie odwiedza ją nawet 60 000 osób. Muzeum w Tykocinie zostało utworzone 1 listopada 1976 roku. Obecnie stanowi ono oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Zbiory muzeum liczą około 3800 eksponatów. Muzeum koncentruje swoją działalność na propagowaniu wiedzy o historii i kulturze żydowskiej, a także o historii Tykocina i jego miejsca w kulturze dawnej Rzeczypospolitej. Od wielu lat starano się pozyskać środki na remont kapitalny tzw. Wielkiej Synagogi i Małej Synagogi (Domu Talmudycznego), położonej w jej sąsiedztwie. Wiadomo, że w XVI wieku w miejscu Wielkiej Synagogi stała drewniana bóżnica, została jednak rozebrana i okoliczności tej decyzji nie są znane do dnia dzisiejszego. Okazały budynek murowanej synagogi wymaga kapitalnego remontu, wymiany instalacji, stolarki okiennej, wymiany dachu i remontu elewacji. Podobny zakres robót do wykonania jest przewidziany dla Domu Talmudycznego – dawnej szkoły. Rozpoczęcie tych robót budowlanych musiało być poprzedzone przeprowadzeniem w 2017 roku badań archeologicznych. Były one prowadzone przez zespół archeologów z Białegostoku. Odkryto fundamenty dwóch XVIII-wiecznych budynków. Wprawdzie we wnętrzu synagogi realizowano od lat wiele prac konserwatorskich, które umożliwiły odtworzenie elementów wyposażenia, zachowanie i konserwację fresków oraz otwarcie muzeum, ale brak odpowiedniego odwodnienia i coraz gorszy stan obiektu powodował dalszą jego destrukcję. Jeszcze gorszy był stan Małej Synagogi zbudowanej w latach 1772–1798. Obecnie mieści się w niej restauracja Tejsza oraz organizowane są wystawy czasowe. Dzięki środkom budżetowym i środkom unijnym budynek Wielkiej Synagogi będzie wyremontowany do końca 2018 roku.
Finansowanie
Tytuł projektu: „Prace konserwatorskie budynków wpisanych do rejestru zabytków Synagoga i Dom Talmudyczny w Tykocinie”. Wniosek został złożony przez Muzeum Podlaskie w Białymstoku i uzyskał w marcu 2016 roku najwyższą punktację w konkursie RPPD.08.03.00-IZ.00-20-001/16 – Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego, Oś Priorytetowa VIII – Działanie 8.3 Ochrona dziedzictwa kulturowego. Wartość projektu – 2 773 810,53 zł, wysokość dofinansowania – 1 355 827,04 zł. W ramach środków zostanie przeprowadzony generalny remont polegający na odwodnieniu, wymianie dachu, stolarki okiennej drzwiowej itp. Ponadto zostanie zainstalowany specjalny sprzęt dla zwiedzających: infokioski, stół multimedialny, bezprzewodowy system nagłośnieniowy oraz zostaną zakupione audioprzewodniki. Ponadto w 2016 roku zrealizowano ze środków MKiDN modernizację wystawy stałej, w tym przeprowadzono konserwację bimy i wykonano: parochet i lambrekin, fotel Eliasza, dziewięć dębowych stelaży przyściennych oraz dwa dębowe pulpity. Wysokość dofinansowania – 138 000 zł.
Efekty
Po zagładzie tykocińskich Żydów w czasie II wojny światowej Wielka Synagoga niszczała. W latach 50. XX wieku została zabezpieczona i poddana gruntownej konserwacji. Ostatecznie prace przeprowadzono na koszt Skarbu Państwa w latach 70. XX wieku, najpierw tworząc placówkę – Muzeum w Tykocinie, a następnie w 1978 roku przekazując obiekt ówczesnemu Muzeum Okręgowemu w Białymstoku (obecnie Muzeum Podlaskie). Od samego początku organizowano w muzeum odczyty, prelekcje, wieczory poezji, spektakle i koncerty, prowadzono działalność edukacyjną. Działania te prowadzono, głównie angażując pracowników. Z czasem rozpoczęto działalność kulturalną z udziałem znanych artystów, organizację widowisk plenerowych oraz spektakli w muzealnych wnętrzach. Obecnie w obiekcie prowadzone są prace remontowe pod nadzorem konserwatora zabytków i archeologicznym. Odkopano fundamenty, które są izolowane, rozpoczęły się prace nad odwodnieniem terenu i założeniem kanalizacji deszczowej, skuto część tynków zewnętrznych. Nowa stolarka ma być szczelna, izolować termicznie, zachowane będą wzory i formy, także na dachu, wybrana będzie odpowiednia kolorystyka elewacji. Prace budowlane potrwają do końca października 2018, a cały projekt do końca 2018 roku.
Informacje praktyczne:
Wielka Synagoga – Muzeum w Tykocinie
Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
ul. Kozia 2, Tykocin
Strona internetowa: http://muzeum.bialystok.pl/muzeum-w-tykocinie/siedziba/
Dowiedz się więcej:
Autor: Barbara Kozłowska
