Z perspektywy samorządu – Kołobrzeg wyróżniony w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” 2021

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa” jest skierowany do samorządów gminnych, które wzorowo wywiązują się z obowiązku opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, spełniając ustawowe cele realizacji tych programów – ochronę i zachowanie wartości dziedzictwa kulturowego oraz rozwój społeczno-gospodarczy w oparciu o wykorzystanie potencjału dziedzictwa kulturowego. W 2021 roku w kategorii małych gmin miejskich zostało wyróżnione MIASTO KOŁOBRZEG. 

Miasto Kołobrzeg zostało wyróżnione przez Jury konkursu za:

• umiejętne uczynienie dziedzictwa kulturowego miasta zarówno elementem promocji gminy, jak i budowania tożsamości lokalnej;
• ciekawe i wieloaspektowe działania na rzecz ochrony i uwypuklenia dziedzictwa militarnego (fortecznego) uznanego za ważną składową wyjątkowości miasta;
• konsekwencję we wdrażaniu wieloletnich, konkretnych działań na rzecz dziedzictwa kulturowego miasta.

Kołobrzeg to miasto powiatowe położone w północnej części województwa zachodniopomorskiego, u ujścia rzeki Parsęty, nad morzem Bałtyckim. Liczące nieco ponad 46 tys. mieszkańców uzdrowisko morskie w sezonie letnim zwiększa znacznie swoją liczebność dzięki turystom i kuracjuszom.

To jedno z najstarszych miast na Pomorzu, któremu początki dała osada znana z warzelni soli. Ustanowione zostało w roku 1000 stolicą biskupstwa, co potwierdza jego ważną rolę na mapie politycznej.

W 1255 r. miasto lokowano na prawie lubeckim, na nowym miejscu i na przestrzeni kilkuset lat znajdowało się ono pod rządami: książąt pomorskich, Brandenburgii, Prus i Niemiec. Od XIII w. było członkiem Hanzy. To wtedy oraz na XV w. i pierwszą połowę XVI w. przypadł okres największej świetności miasta, powstała kolegiata NMP i miejskie obwarowania. Ustanowienie w XVII w., po wojnie trzydziestoletniej, twierdzy w Kołobrzegu spowodowało zamknięcie obszaru Starego Miasta fortyfikacjami nowożytnymi, które stanowiły zaporę dla terytorialnego rozwoju. Charakter miasta zaczął się zmieniać w XIX w. wraz z rozwojem uzdrowiska, wykorzystującym istniejące tu źródła solankowe i pokłady borowiny. W Kołobrzegu powstał dom zdrojowy, liczne sanatoria, domy wypoczynkowe, pensjonaty a w północnej części miasta założono tereny zielone i las, przekształcone z czasem na park zdrojowy. Uzyskanie połączenia kolejowego ze Szczecinem i Gdańskiem w 1859 r. oraz zniesienie statusu twierdzy w 1872 r. przyczyniło się do ponownego jego rozkwitu.

W marcu 1945 r. stoczono „bitwę o Kołobrzeg” jedną z głównych bitew operacji pomorskiej podczas 2. wojny światowej, w wyniku której zniszczone zostało niemal doszczętnie centrum miasta. Po zakończeniu wojny Kołobrzeg był „morzem” gruzu, ucierpiały kościoły, zabudowa mieszkalna i część budynków użyteczności publicznej. W części uzdrowiskowej ocalały nieliczne budynki, nie działały wodociągi, gazownia i elektrownia. Realizując narzucone plany pozyskiwania cegły na odbudowę Warszawy rozbierano nie tylko pozostałości domów, lecz także budynki nadające się do odbudowy.

Pod koniec lat 50. XX w. rząd zdecydował o odbudowie Kołobrzegu z funkcjami uzdrowiska, bazy turystyczno-wypoczynkowej i portu rybackiego. W mieście powstały nowe przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze i prywatne, nowe ośrodki sanatoryjne i wypoczynkowe, zakład przyrodoleczniczy, rozwijało się rybołówstwo, a z myślą o turystach, także baza żeglugi morskiej. Jednak do końca l. 60. XX w. w miejscu średniowiecznego Kołobrzegu nie było prawie nic poza ruinami katedry, Basztą Prochową, neogotyckim ratuszem z 1832 r. i jedną kamieniczką. W l. 70. XX w. rozstrzygnięto konkurs architektoniczny na zabudowę śródmieścia, w którym zwyciężyła praca zakładająca budowę w historycznym centrum bloków z wielkiej płyty. Na szczęście zrealizowano tylko część zamierzenia. W połowie l. 80. XX w. włodarze miasta postanowili wybudować „starówkę” na nowo, podążając za propozycją architekta Michała Witwickiego z Międzyresortowej Komisji ds. Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich. Po gruntownych badaniach archeologicznych obszar Starego Miasta został zabudowany współczesnymi kamienicami na średniowiecznej siatce ulic. Do połowy lat 90. XX w. wzniesiono zespół kamienic wypełniający pustą przestrzeń w sąsiedztwie katedry i ratusza. Ta „nowa” starówka jest dziś dumą Kołobrzegu i przykładem udanej rewitalizacji całej dzielnicy. Centralne miejsce na placu rynkowym zajmuje ratusz z XIX w., w okolicy dominuje wieża gotyckiego kościoła mariackiego – kolegiaty. Tętniące życiem centrum przyciąga tłumy mieszkańców i turystów.

A zatem – Kołobrzeg – miasto, na przestrzeni stuleci oblegane i zdobywane, z okresami rozkwitu i zastoju, kilkakrotnie niszczone, niemal całkowicie zmiecione z powierzchni w poł. XX w., odbudowane w „nowej” formule. To miasto doświadczone, rozgrabione, pozbawione swoich mieszkańców, ale i przywrócone…

Do najcenniejszych zabytków miasta należą: średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta i ulokowane w jego obrębie obiekty z tego okresu: dominująca w historycznym centrum bazylika pw. Wniebowzięcia NMP – jedyny w Polsce gotycki kościół pięcionawowy, gotyckie piwnice ratusza, pozostałości murów obronnych: Baszta Lontowa i ruiny Baszty Więziennej oraz kamienica Kupiecka.

Ważną rolę w krajobrazie pełnią nowożytne fortyfikacje i obiekty powstałe w okresie funkcjonowania Twierdzy Kołobrzeg. Ich zachowane fragmenty to m.in.: pozostałości fortyfikacji głównych (bastion Magdeburg i narys bastionu Pommern), Fort Ujście z latarnią morską, Reduta Morast, Reduta Solna, pozostałości Kamiennego Szańca i Fortu Wilczego, jedyna zachowana brama do twierdzy: Brama Radzikowska z kuźnią i aresztem w pobliżu, XIX-wieczny ratusz osadzony na średniowiecznych piwnicach projektu wybitnego architekta Karola Schinkla oraz budynek tzw. Akademii Rycerskiej a także dawny kościół garnizonowy i Pałac Braunschweigów.

Uzdrowiskowy charakter miasta podkreślają parki, skwery i zieleńce, wśród nich także te o charakterze zabytkowym. Projektantem wielu z nich był Henryk Martens. Szczególnym założeniem jest Lasek Załęże, dawny Maikuhle, pierwszy uzdrowiskowy park Kołobrzegu. Zasób zabytkowy dopełniają obiekty użyteczności publicznej głównie z przełomu XIX i XX w., objęte ochroną konserwatorską na wniosek MKZ: neogotycka poczta  i neobarokowy sąd oraz historyczna zabudowa mieszkalna. Uwagę zwraca budynek Gimnazjum Katedralnego, cenny przykład architektury Bauhausu.

Wobec znacznych wojennych strat w zabudowie miasta, zachowane obiekty historyczne otoczone są przez samorząd szczególną ochroną i opieką. Pieczołowicie konserwuje się to, co pozostało z minionych stuleci i utrwala pamięć o wydarzeniach, obyczajach, ludziach… Wiele działań służy wyeksponowaniu zabytków i historycznych tradycji oraz ich wykorzystaniu w promocji miasta.

Dbałość miasta o dziedzictwo – materialne i niematerialne, poza ustawowym i moralnym obowiązkiem, ma też w Kołobrzegu inny wymiar. Turyści, wabieni oczywistymi walorami miasta – największego w Polsce uzdrowiska morskiego, i tak tu przybędą. Ale dzięki staraniom wielu ludzi i instytucji, w tym samorządu i służb konserwatorskich, zachowają we wspomnieniach nie tylko słońce, morze i wiatr…

Barbara Potera – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Ewa Pełechata – Zastępca Prezydenta Miasta ds. gospodarczych,

Karolina Bilska – Główny Specjalista Wydziału Urbanistyki i Architektury Urzędu Miasta Kołobrzeg

Barbara Potera: Po klęskach wojny trzydziestoletniej, ustanowiono w Kołobrzegu twierdzę. Jej funkcjonowanie spowodowało zamknięcie obszaru Starego Miasta fortyfikacjami nowożytnymi, które stanowiąc zaporę dla terytorialnego rozwoju ograniczyły na wiele dziesięcioleci rozwój miasta. Dzisiaj zachowane fragmenty fortyfikacji nowożytnych oraz pozostałości wcześniejszych, średniowiecznych, stanowią ważny komponent  krajobrazu miejskiego, w dużej mierze stanowiący o jego wyjątkowości.

Jednym z zadań określonych w gminnym programie opieki nad zabytkami było zwiększenie wykorzystania pozostałości fortyfikacji nowożytnych w rozwoju turystyki. Jury konkursu doceniło wieloaspektowe działania na rzecz ochrony militarnego dziedzictwa. Jakie działania zainicjował samorząd?

Ewa Pełechata, Karolina Bilska: Miasto Kołobrzeg w 2005 r. przystępując do projektu Baltic Fort Route podjęło próbę wyeksponowania szczególnego, trochę niedocenianego dziedzictwa kulturowego, jakim są zabytki architektury militarnej. Od tego czasu konsekwentnie podejmuje różne działania, mające zwrócić uwagę na zabytki miasta mające militarną genezę bądź charakter. Między innymi postawiliśmy przy nich tablice informacyjne, wyznaczyliśmy szlak turystyczny (Miejski Szlak Fortyfikacji), wydawaliśmy foldery, ulotki. Przygotowaliśmy inwentaryzacje architektoniczne obiektów oraz różnego rodzaju dokumentacje. Najcenniejsze zabytki militarne pochodzą z okresu twierdzy nowożytnej. Z uwagi na lokalizację większości z nich w pobliżu morza, postanowiliśmy wykorzystać ich potencjał do rozwoju turystyki. Uznaliśmy to za jedno z najważniejszych zadań do ujęcia w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami dla Miasta Kołobrzeg na lata 2016-2019. Nasze dotychczasowe działania zainspirowały Zarząd Portu Morskiego do przygotowania własnego programu opieki nad zabytkami znajdującymi się na terenie portu oraz przygotowania i realizacji projektu rewitalizacji Reduty Morast. Jestem przekonana, że wieloletnie działania miasta, otwartość na to szczególne dziedzictwo kulturowe mają przełożenie na realizację projektu Szlaku Trzech Fortów, prowadzonego przez Fundację Historia Kołobrzegu we współpracy z Zarządem Portu Morskiego Kołobrzeg.

W ramach programu samorząd opracował dokumentację konserwatorską dla Bastionu Magdeburg. Przygotowywał mapy, ulotki i wydawnictwa popularyzujące dziedzictwo militarne miasta. Odkupiliśmy również od osoby prywatnej Basztę Lontową, jedyny w pełni zachowany fragment fortyfikacji średniowiecznych oraz zabezpieczyliśmy trwałą ruinę Baszty Więziennej.

la zabytków ulokowanych na terenie Portu Morskiego Kołobrzeg, Zarząd Portu Morskiego Kołobrzeg opracował odrębny Program opieki nad zabytkami zlokalizowanymi w Porcie Kołobrzeg. Głównym celem programu miało być przywrócenie świetności zabytkom zlokalizowanym w porcie oraz wykorzystanie ich do utworzenia atrakcji turystycznych. Zaplanowano wiele działań, przewidując możliwość zewnętrznego ich finansowania, a wśród nich:

– odrestaurowanie istniejących elementów historycznych tworzących Redutę Morast oraz jej adaptację do współczesnych funkcji,

– renowację zabytkowych spichlerzy przy zachowaniu ich historycznego charakteru oraz funkcji.

Jaki jest efekt przeprowadzonych prac?

Ewa Pełechata, Karolina Bilska: Najbardziej spektakularnym działaniem była przeprowadzona w 2018 r. rewitalizacja Reduty Morast. Zarząd Portu Morskiego Sp. z o.o., przy udziale Miejskiego Konserwatora Zabytków i wsparciu samorządu, modelowo przygotował projekt, uzyskał dofinansowanie z RPO WZ oraz przeprowadził prace inwestycyjno-konserwatorskie. Mocno zniszczona, porośnięta drzewami i krzewami, niemal niewidoczna Reduta Morast odzyskała swój pierwotny wygląd i przeobraziła się w imponujący element Miejskiego Szlaku Fortyfikacji oraz Szlaku Trzech Fortów. Projekt był zrealizowany kompleksowo, tzn. uwzględniał wykorzystanie zabytku do rozwoju turystyki. Przy obiekcie powstała ścieżka edukacyjna, opisująca historię Wyspy Solnej, na której zlokalizowana jest reduta. Część obiektu została przystosowana do funkcji ekspozycyjnej. Ustawiono na nim repliki armat. Poza tym Fundacja Historia Kołobrzegu w sezonie turystycznym prowadzi w Reducie Morast szkolenia ze strzelania z muszkietów. Ulokowana w marinie reduta zaprasza turystów i żeglarzy do miasta. Stała się wizytówką Kołobrzegu i świadkiem jego militarnej potęgi.

Bardzo charakterystycznymi elementami krajobrazu kulturowego Kołobrzegu, które ukształtowały się w okresie rozwoju uzdrowiska, są tereny zielone na wydmach po wsch. stronie Parsęty: parki, skwery i ozdobne ogrody. Część z nich powstała na zniwelowanych fortyfikacjach. Do l. 90. XX w. zieleń uległa znaczącej degradacji. Dostrzeżono jednak jej rolę w strukturze miasta oraz wartość, jako część ocalałego dziedzictwa. Odzwierciedlono to objęciem ochroną poprzez wpis zespołu parków kołobrzeskich do rejestru zabytków.

Jakie działania podejmował samorząd w tym zakresie? Jakie zadania będą kontynuowane?

Ewa Pełechata, Karolina Bilska: W Kołobrzegu, nadmorskim uzdrowisku, parki w tym te zabytkowe, są szczególnym elementem przestrzeni, intensywnie użytkowanym, podziwianym. Muszą zachwycać kuracjuszy, wczasowiczów i mieszkańców. Samorząd dokłada wszelkich starań, by tak było, obejmując je stałą opieką. Zieleń poddawana jest ciągłej konserwacji, usuwaniu wiatrołomów, wywrotów, wykonuje się cięcia pielęgnacyjne. Kolejne przestrzenie poddawane są rewitalizacji. W 2019 r. opracowany został projekt rewitalizacji zabytkowego Parku Fredry.

Na szczególną uwagę zasługuje w Kołobrzegu zaangażowanie różnych instytucji kultury, placówek oświatowych, stowarzyszeń i osób prywatnych w działalność edukacyjno-popularyzatorską w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym utrwalanie tradycji historycznych miasta, przede wszystkim wojskowych (obronnych) i morskich.

Jaka była rola samorządu w tych działaniach? Jak wyglądała współpraca, w tej dziedzinie pomiędzy samorządem a interesariuszami? Kto inicjował te wydarzenia?

Ewa Pełechata, Karolina Bilska: Pomysły i inicjatywy dotyczące dziedzictwa kulturowego i zabytków rodzą się w wielu miejscach: w instytucjach kultury, placówkach oświatowych, stowarzyszeniach. W zadania zaangażowane są instytucje muzealne (Muzeum Oręża Polskiego, Muzeum „Patria Colbergiensis”), centra kultury, szkoły, stowarzyszenia (Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Fundacja Historia Kołobrzegu), portale internetowe. Prezydent Miasta Kołobrzeg przygotowując Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla miasta Kołobrzeg na lata 2016-2020 starał się zaprosić możliwie wszystkich interesariuszy do współpracy. Zawiadomiliśmy różne instytucje, stowarzyszenia oraz mieszkańców o przystąpieniu do przygotowania programu. Zbieraliśmy ich opinie na temat dziedzictwa kulturowego miasta. Prosiliśmy o propozycje zadań. Konsultowaliśmy z nimi projekt dokumentu. Współpraca układała się bardzo dobrze. Interesariusze chętnie dzielili się swoją wiedzą i pomysłami. Partycypacyjne przygotowanie programu zwiększa jego znaczenie dla mieszkańców miasta. Bardziej rozumieją potrzebę podjęcia działań i zgadzają się z nimi.

Należy tu podkreślić zwłaszcza współpracę z Zarządem Portu Morskiego, Fundacją Historia Kołobrzegu, Muzeum Oręża Polskiego i Muzeum „Patria Colbergiensis” czy szkołami.

Samorząd stara się wspierać także działania merytorycznie, organizacyjnie i finansowo. Dla przykładu, miasto użycza pomieszczenia w piwnicach ratusza dla Muzeum „Patria Colbergiensis”, które powstało w ramach działań organizacji pozarządowych i zostało wpisane na listę muzeów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Przez ostatnie dziesięciolecia niematerialne dziedzictwo kulturowe nie było eksponowane i doceniane, zwłaszcza na tzw. ziemiach odzyskanych. Polityka polonizacji Pomorza Zachodniego często polegała na zacieraniu niemieckiej historii regionu. Powojenni mieszkańcy miasta przybywali z różnych stron, oderwani od korzeni, budowali przez lata nową społeczność. Trzecie i czwarte pokolenie spogląda na przeszłość miasta i dziedzictwo bez negatywnych emocji, od kilkunastu lat można zauważyć zwiększone zainteresowanie mieszkańców województwa zachodniopomorskiego historią lokalną. Proces ten ma pozytywny wpływ na stan zachowania zabytków. Szczególnie ważnym, w kontekście historii miasta, jest więc jeden z celów priorytetowych gminnego programu opieki nad zabytkami: „Budowa tożsamości regionalnej i więzi z dziedzictwem kulturowym oraz potrzeba jego zachowania”.

Jakie działania pomagają w pokonaniu dystansu kulturowego? Czy widzą państwo przemiany jakie się dokonują w tym zakresie?

Ewa Pełechata, Karolina Bilska: Widzimy dużą aktywność społeczności lokalnej w tym obszarze; odnieść można wrażenie że mieszkańcy czują coraz większą potrzebę identyfikowania się ze swoim miastem. Cieszy nas zaangażowanie w bieżące sprawy miasta znawców lokalnej historii, pasjonatów i miłośników. Doceniamy pomoc osób prywatnych – przedwojennych mieszkańców i ich potomków – w odkrywaniu historii miasta, przekazywanie pamiątek dotyczących Kołobrzegu.

Nie zapominamy o tym, że powojenni mieszkańcy naszego miasta przybyli z różnych stron. Budowaniu tożsamości regionalnej służą działania edukacyjne, kulturalne, kultywowanie starych tradycji oraz tworzenie nowych. Największym powodzeniem wśród mieszkańców i turystów cieszą się imprezy plenerowe: inscenizacja historyczna „Bój o Kołobrzeg”, Hanzeatycki Festyn Historyczny „Targ Solny” i jarmarki.

Pozytywnym działaniem, w ramach ochrony zabytków Kołobrzegu, był zakup Baszty Lontowej – jedynego zachowanego w całości elementu średniowiecznych obwarowań miejskich. Obiekt pochodzący z XV w., najstarszy niesakralny zabytek miasta, wymagał pilnych prac konserwatorskich.

Jakie są zamiary samorządu wobec tego obiektu? Czy zostanie włączony do zadań związanych z promocją dziedzictwa kulturowego miasta?

Ewa Pełechata, Karolina Bilska: Budynek jest elementem Miejskiego Szlaku Fortyfikacji. Na razie można go podziwiać z zewnątrz. Stan techniczny baszty uległ w ostatnich latach znacznemu pogorszeniu, są jednak szanse na jego rewaloryzację. Samorządowi udało się budynek zakupić i tworzone są plany dotyczące jego przyszłości i funkcji jaką będzie spełniał. Wiele będzie zależeć od uwarunkowań technicznych, bo to przecież obiekt zabytkowy, w którym nie na wszystko można sobie pozwolić. Z pewnością projekt uwzględni jego specyfikę i rolę w krajobrazie miasta.

Mieszkańcy i powracający do Kołobrzegu turyści zauważają pozytywne zmiany w przestrzeni miejskiej; przeprowadzane prace konserwatorskie i rewitalizacyjne wpływają korzystnie na poprawę estetyki zarówno pojedynczych obiektów zabytkowych jak i przestrzeni publicznych.

Jak Samorząd organizuje pracę w tym zakresie?

Ewa Pełechata, Karolina Bilska: Miasto opracowało gminny program opieki nad zabytkami. Zadania zawarte w programie były dedykowane konkretnym wydziałom Urzędu Miasta Kołobrzeg, bądź jednostkom miejskim i przez nie lub przy ich udziale były realizowane. Powołano specjalny zespół ds. ochrony i opieki nad zabytkami Kołobrzegu, który dba o realizację programu oraz inicjuje zadania dotyczące dziedzictwa kulturowego miasta. Prowadzony jest stały monitoring przestrzeni miejskiej, formy plastyczne uzgadniane są z Plastykiem Miejskim a Miejski Konserwator Zabytków prowadzi stały i kompleksowy nadzór nad ochroną zabytków i dziedzictwa kulturowego miasta. W Kołobrzegu powstał także zespół ds. uatrakcyjnienia przestrzeni publicznych miasta Kołobrzeg, który analizuje potrzeby miasta i proponuje działania w zakresie estetyzacji przestrzeni miejskiej. Efekty tych działań są widoczne, wizerunek miasta się zmienia, a jego estetykę i dbałość o dziedzictwo doceniają wszyscy.

Oprac. Barbara Potera