Z perspektywy samorządu – Gmina Żyraków wyróżniona w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” 2020

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”, przeprowadzany w ramach realizacji Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 2019-2022, ma na celu promowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, rozumianych jako dokumenty strategiczne w kontekście ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym przez samorząd lokalny. W pierwszej edycji konkursu w 2020 roku w kategorii gmin miejsko-wiejskich i wiejskich została wyróżniona GMINA ŻYRAKÓW.

Gmina Żyraków wyróżniona została przez jury konkursu za:

• duże zaangażowanie władz samorządowych w zadania z zakresu ochrony zabytków i promocji dziedzictwa kulturowego biorąc pod uwagę skalę i budżet gminy,
• dostrzeżenie i konsekwentne wykorzystanie potencjału obiektów i miejsc zabytkowych na terenie gminy, rozpoznając wielowymiarowość dziedzictwa materialnego i niematerialnego, jego potencjał w zakresie budowania tożsamości lokalnej, promocji gminy oraz zapewniania przestrzeni rekreacji, integracji społecznej i wzmacniania więzi społecznych.

Gmina Żyraków to niewielka gmina wiejska położona w województwie podkarpackim, w Dolinie Dolnej Wisłoki oraz Wysoczyzny Tarnowskiej, w bezpośrednim sąsiedztwie Dębicy. Gmina o charakterze rolniczym wyróżnia się skromnym, aczkolwiek interesującym zasobem zabytkowym. O jego walorach stanowią przede wszystkim malownicze zespoły dworsko-parkowe. A mianowicie:

• w Korzeniowie – z dworkiem klasycystycznym z pocz. XIX w. (z czterokolumnowym portykiem od frontu) w otoczeniu parku krajobrazowego z pięcioma stawami,
• w Żyrakowie – z dworem sprzed poł. XIX w., gruntownie przebudowanym ok. 1920 r., w otoczeniu parku ze stawem,
• w Straszęcinie – z dworem przebudowanym w 1 poł. XIX w. otoczonym niewielkim parkiem naturalistycznym,
• w Zasowie – z ruinami klasycystycznego dworu Łubieńskich z przeł. XVIII i XIX w., w otoczeniu rozległego parku w stylu angielskim z dwoma stawami.

Zabytkowy zasób dopełniają kościoły w Zasowie z 1885 r. i w Nagoszynie z l. 1922-25, liczne kapliczki, cmentarz w Zasowie z okresu I wojny światowej, pojedyncze drewniane domy i zagrody, a także relikty umocnień obronnych nieistniejącego zamku w Wiewiórce, średniowieczne i nowożytne grodzisko w Woli Wielkiej oraz liczne stanowiska archeologiczne.

Analizując Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żyraków na lata 2016-2019 oraz jego realizację można dostrzec skupienie się na działaniach ratunkowych i rewaloryzacyjnych przy najcenniejszych zabytkach z terenu gminy oraz nadanie tym obiektom „nowego życia”, ich adaptacja do takich funkcji, które są oczekiwane przez mieszkańców. To niezwykle ważny aspekt, który w wymowny i wiarygodny sposób przekonuje lokalną społeczność, że zabytki są potrzebne. Wyremontowane obiekty służą na co dzień mieszkańcom – stają się przyjemnym miejscem spotkań i ciekawych wydarzeń. Miejscem, w którym zabytek opowiada dawne dzieje, pomaga poznać „korzenie”, kształtuje tożsamość. A wszystko to integruje i – jak zauważono we wstępie do programu – „na fundamentach dziedzictwa tworzy (…) poczucie wspólnoty kulturowej”. Taki sposób zarządzania dziedzictwem nie jest łatwym zadaniem. A samorząd gminy Żyraków taki sposób zarządzania dziedzictwem wcielił w życie.

W okresie realizacji programu, dzięki zaangażowaniu samorządu m. in. w pozyskiwanie środków finansowych zrealizowano inwestycje wymagające nakładów finansowych niewspółmiernych do możliwości finansowych gminy. Dzięki nim wykonano przede wszystkim kompleksowy remont dworu w Żyrakowie z adaptacją na Centrum Kultury i Promocji oraz rewaloryzację przyległego parku krajobrazowego. Dwór w Żyrakowie służył od 1996 r. celom publicznym, jednak jego stan zachowania można było jednoznacznie określić jako zły, wręcz katastrofalny. Dzięki pracom remontowym i konserwatorskim odzyskał pierwotne walory architektoniczne i plastyczne, a wraz z parkiem poddanym pełnej rewaloryzacji w zakresie drzewostanu, stawu, nawierzchni ciągów spacerowych, zagospodarowaniu małą architekturą, stał się lokalnym ośrodkiem rekreacji, budowania więzi społecznych i międzyludzkich relacji. Tym bardziej, że w dworze rozpoczęło prężną działalność społeczno-kulturalną Centrum Promocji i Kultury. Dzięki tak skierowanej polityce samorządu dwór w Żyrakowie służy ekspozycji muzealnej związanej z lokalną historią i dziejami ludzi regionu, organizacji wystaw czasowych i lokalnych uroczystości, wydarzeń związanych z historią gminy, służy także organizacji zajęć artystycznych dla dzieci, młodzieży i dorosłych (muzycznych, plastycznych, tkackich), organizacji konkursów związanych także z zabytkami gminy oraz tradycjami i obrzędowością lokalną.

„Remont dworu w Żyrakowie przyniósł nam najwięcej satysfakcji – podkreśla wójt gminy Pan Marek Rączka. Koszt inwestycji wyniósł 1 722 538 zł brutto. Gmina Żyraków otrzymała dofinansowanie w wysokości 1 208 307 zł ze środków Unii Europejskiej. Na zadanie pn. „Remont zespołu dworsko-parkowego w Żyrakowie” w latach 2015-2018 łącznie wydatkowano 1 919 201 zł. Dziś dwór jest wizytówką naszego samorządu, budynek tętni życiem dzięki prowadzonej w nim działalności kulturalnej, artystycznej oraz muzealnej. Jesteśmy dumni z realizacji tego zadania”.

Remont wnętrz dworu w Straszęcinie i kompleksowa rewaloryzacja założenia parkowego przy tym dworze, to kolejne zadanie godne uwagi. Dzięki wykonanym pracom lokalne stowarzyszenia „Mój Straszęcin”, „Razem Zdziałamy Więcej”, „Orkiestra Dęta Gminy Żyraków” znalazły dla siebie siedzibę i mogą prowadzić działalność społeczno-kulturalną. W salonie na parterze utworzona została sala szkoleniowa w ramach „Uniwersytetu Samorządności”. Dwór w Straszęcinie stał się również miejscem stałej, interesującej wystawy związanej z rodami właścicieli miejscowości i dworu: Stubenvollów i Bielańskich. Każda wizyta we dworze, z uwagi na wnętrze pełne obrazów, fotografii, znaków pamięci jest lekcją historii i okazją odkrywania tożsamości miejsca. Poza pracami we dworze gmina podjęła się rewaloryzacji dworskiego parku obejmującej konserwację i pielęgnację starodrzewu, wykonanie nawierzchni ciągów pieszych oraz ustawienie elementów małej architektury. Działania te przywróciły nie tylko walory krajobrazowe założenia, ale stały się magnesem przyciągającym mieszkańców do spacerów i wypoczynku w pięknym otoczeniu. Tuż obok dworu zlokalizowany jest tzw. budynek gospodarza, który został adaptowany na mieszkania osób z chorobami psychicznymi.

Efekty prac, ich pozytywny wpływ na stan zachowania, ekspozycję przedmiotowych zabytków oraz walorów krajobrazowych, społeczny wymiar tych działań pociągnął za sobą proces przywracania wartości kolejnemu malowniczemu założeniu. Gmina opracowała dokumentację służącą ochronie i zagospodarowaniu zabytkowego parku w Zasowie. W roku 2020 prace już były realizowane.

Budżet każdej gminy pochłaniają głównie wydatki na oświatę, politykę społeczną, gospodarkę komunalną i ochronę środowiska. Samorząd w okresie zrealizowanego programu potrafił jednak wygospodarować spore – jak na możliwości wiejskiej gminy podkarpackiej – środki pozwalające na realizację wspomnianych inwestycji. Jak przekonać radę gminy do takich działań? Jak przekonać inne gminy do inwestowania w dziedzictwo kulturowe?

„Kiedy przekonywaliśmy Radę Gminy do pierwszych prac remontowo-konserwatorskich na kwotę 40 tysięcy zł – wspomina wójt – zdania radnych były podzielone. Naszym celem było wówczas rozpoczęcie jakichkolwiek prac, by w przyszłości przy ocenie wniosku o dofinansowanie w ramach planowanych naborów pozyskać punkty za zaangażowanie środków własnych. Na dalszym etapie działań, radnych przekonały konkretnie liczby – koszty inwestycji i świadomość, że na kompleksowy remont obiektu zabytkowego gmina mogłaby sobie nigdy nie pozwolić gdyby nie środki przewidziane na restaurację obiektów zabytkowych w Regionalnym Programie Operacyjnym. Podkreślić w tym miejscu należy także kwestię zaufania władzom gminy, a w konsekwencji niespodziewany efekt prac remontowych przy dworze w Żyrakowie. Remont tego obiektu przekonał radnych do inwestowania w dziedzictwo. Zauważyli, że dziedzictwo może służyć mieszkańcom. Rada Gminy dostrzegając ogrom pracy nad składaniem wniosków aplikacyjnych, realizacją inwestycji oraz rezultaty tych działań zaczęła z przekonaniem wspierać inicjatywy samorządu. Widząc możliwości dofinansowań z różnych źródeł i płynące korzyści z łączenia środków finansowych podjęła w 2018 r. uchwałę w sprawie zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków. Dzięki podjętej uchwale udzieliła pierwszych dotacji, które przekonują właścicieli zabytków, że warto o nie dbać”.

Samorząd w Żyrakowie zaangażował się również w działania z zakresu ochrony dziedzictwa niematerialnego, realizowane zarówno przez nowo powstałe Centrum Kultury i Promocji jak i liczne stowarzyszenia działające na terenie gminy. Wspomnieć warto nie tylko o dość powszechnych, tradycyjnych dożynkach i kiermaszach świątecznych, wystawach, konkursach, prelekcjach poświęconych dziejom i dawnym rodom gminy Żyraków, lecz również o tradycji uprawy drzewek owocowych w Zasowie. Tradycja ta zapoczątkowana została przez właścicieli majątku – rodzinę Łubieńskich. Dzięki zaangażowaniu mieszkańców oraz wsparciu samorządu jest kontynuowana i promowana (obecnie na tzw. „Majówce Szkółkarskiej”, czy „Dniu Szkółkarza”).

Samorząd odgrywa również znaczącą rolę w działaniach edukacyjnych i promocyjnych dziedzictwa kulturowego. Służą im m.in. nowo utworzona zakładka na stronie internetowej poświęcona zabytkom, opublikowane foldery, kartki, kalendarze oraz katalog promocyjny z historią gminy i poszczególnych zabytków.

Warto też zwrócić uwagę na dbałość mieszkańców o miejsca pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem „Grobu Dragona” i tzw. „Babiego Muru” związanych z czasami potopu szwedzkiego, o cmentarz z okresu 1. wojny światowej w Zasowie oraz o miejsca pamięci żołnierzy Armii Krajowej w Korzeniowie.

Zarówno gminny program opieki nad zabytkami jak i jego wdrażanie są odzwierciedleniem autentycznego zaangażowania niewielkiej podkarpackiej gminy w ratowanie opuszczonych, zdegradowanych zabytków; wysiłków w pozyskiwaniu funduszy oraz nadawaniu obiektom zabytkowym nowych funkcji dostosowanych do realnych potrzeb lokalnej społeczności. Działania w tym zakresie są przemyślane i niewątpliwie służą zarówno zachowaniu dziedzictwa kulturowego jak i rozwojowi gminy. Determinacja samorządu w działaniach na rzecz zachowania zabytków stanowi ewidentny dobry wzorzec, który oddziałuje na mieszkańców (m.in. liczne stowarzyszenia, które niekiedy przy pomocy pracowników urzędu gminy skutecznie pozyskują fundusze z różnych źródeł finansowania w zakresie ochrony dziedzictwa). Dziedzictwo kulturowe w Żyrakowie ewidentnie służy integracji społecznej i wzmacnianiu więzi społecznych, a zaangażowanie władz samorządowych i mieszkańców gminy w opiekę i ochronę zabytków zasługuje na uznanie i wyróżnienie.

Co jest rzeczywistym „motorem napędowym” samorządu do działań w zakresie ochrony szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego i jak zachęcić inne samorządy do ratowania zdegradowanych i opuszczonych zabytków?

„To dwie zasadnicze kwestie – reasumuje Pan Grzegorz Reguła zastępca wójta.

Pierwsza to „nagroda”, jaką jest radość i duma z efektów prac przy zabytkach. Doświadczyliśmy i możemy zagwarantować, że oddanie do użytkowania nowoczesnego, budowanego od podstaw obiektu nie cieszy tak, jak przywrócenie „życia” i pierwotnego wyglądu zabytkom. To one posiadają charakter i duszę, której zwykle brakuje współczesnym realizacjom. Oddają swym wyglądem upodobania i zdolności artystyczne naszych przodków, są zakorzenione w naszej rodzimej historii. I druga – to świadomość, że jak utracimy nasze zabytki, zaleje nas fala współczesnych realizacji, zabudowy typowej dla każdej wsi, regionu, to utracimy naszą tożsamość. Nasze zabytki są świadectwem ciągłości i rozwoju naszej lokalnej społeczności. Przytoczę słowa Konrada Kuczy-Kuczyńskiego „Naród, który traci pamięć, traci swoją tożsamość…”. Niech będą przestrogą i mottem także dla innych samorządów”.

Oprac. dr Jadwiga Stęchły – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie) z wykorzystaniem odpowiedzi na pytania udzielonych przez Marka Rączkę – Wójta Gminy Żyraków oraz Grzegorza Regułę – Zastępcę Wójta Gminy Żyraków.