Z perspektywy samorządu – gmina Cedry Wielkie laureatem konkursu „Samorząd dla dziedzictwa”

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa” koordynowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa jest przedsięwzięciem o zasięgu ogólnopolskim, a jego celem jest uwrażliwienie władz samorządowych na potrzebę uchwalania i realizowania gminnych programów opieki nad zabytkami. W 2021 r. kapituła konkursu oceniła zgłoszenia w 3 kategoriach konkursowych: „A” – duże i średnie gminy miejskie, „B” – małe gminy miejskie, oraz „C” – gminy miejsko-wiejskie i wiejskie. Laureatem konkursu „Samorząd dla dziedzictwa” w kategorii „C” została GMINA CEDRY WIELKIE.

Gmina Cedry Wielkie została wyróżniona przez Jury konkursu za:

• szeroko zakrojone działania konserwatorskie, organizacyjne i promocyjne na rzecz dziedzictwa kulturowego podejmowane przez niewielką gminę, często wyróżniające się i pionierskie w kontekście odkrywania, stanowiącego nierzadko wyzwanie, dziedzictwa kulturowego Żuław,
• budowanie, odkrywanie i uwypuklanie w oparciu o dziedzictwo kulturowe unikalnej tożsamości lokalnej, które może stanowić wzór dla innych samorządów lokalnych,
• wieloaspektowe podejście do dziedzictwa (np. obiekty mieszkalne, obiekty techniki), uwzględniając szerszy kontekst przemian cywilizacyjnych i przestrzennych.

Gmina Cedry Wielkie położona jest w województwie pomorskim, powiecie gdańskim, na części Żuław umiejscowionych po zachodniej stronie Wisły, zwanej Żuławami Gdańskimi. W jej skład wchodzi 13 sołectw, a liczba mieszkańców wynosi niespełna 7 tysięcy. Obszar gminy wydzielony jest niemal w połowie wodami Wisły i jej odnóg, gęsto poprzecinany kanałami i to właśnie bliskość wody od stuleci determinuje życie mieszkańców tych terenów. Krajobraz gminy Cedry Wielkie, także ten kulturowy, jest unikatowy w skali Polski. Rozległe, bezleśne równiny w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły, tereny zalewowe, położone częściowo poniżej poziomu morza, to obszar ciągłej walki ludzi z naturą: osuszania, wznoszenia kilometrów wałów, grobli, wyznaczania polderów, kanałów i żeglownych dróg wodnych.

Początki osadnictwa oraz prac przy odwadnianiu Żuław przypadają na XII wiek; już wtedy na odcinku wzdłuż Wisły usypano wał przeciwpowodziowy. W początkach XIV w. na słabo dotąd zaludnione tereny sprowadzono wielu nowych osadników. Stało się to za sprawą rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, potocznie zwanych Krzyżakami. W tym czasie przenieśli oni swoją siedzibę z Wenecji do Malborka i rozpoczęli intensywną kolonizację tych ziem: wykupili część wsi i lokowali nowe, nadając im charakterystyczne układy przestrzenne: owalnicowe lub ulicowo-placowe. W wielu miejscowościach czytelne są one jeszcze dziś. Kontynuowali, na większą już skalę, osuszanie terenu i regulację Wisły, obejmując je normami prawnymi zobowiązującymi mieszkańców do określonych prac i nadzoru. W 1407 r. wydany został dokument regulujący organizację działań przeciwpowodziowych. Po poł. XV w. Żuławy weszły w obręb Królestwa Polskiego a Żuławy Steblewskie, na których leży gmina Cedry Wielkie, zostały nadane miastu Gdańsk i od tego momentu zwane są Żuławami Gdańskimi. Katastrofalne powodzie z lat 40. XVI w. spowodowały, że tereny te wymagały intensywnej rekultywacji. Do prac werbowano osadników, w tym emigrantów religijnych z Niderlandów i Fryzji, mających wielowiekowe doświadczenie w zagospodarowywaniu trudnych obszarów zalewowych. Ich przybycie dało impuls rozwojowy rolnictwa i hodowli na zajmowanych przez nich terenach. Miejscowości: Błotnik, Szerzawa, Długie Pole i Cedry Małe zostały ponownie lokowane. W czasie wojen w XVII, XVIII i XIX w. przez Żuławy przetaczały się wojska, wsie były plądrowane, pustoszone, okładane kontrybucjami. Dopiero po wojnach napoleońskich nastał ponad stuletni okres względnego spokoju. I wojna światowa nie dotknęła bezpośrednio Żuław, ale w wyniku traktatu wersalskiego zostały one podzielone na obszar Wolnego Miasta Gdańska i część należącą do Niemiec, a z dniem 1 września 1939 r. w całości zostały przyłączone do Rzeszy.

Końcowy okres 2. wojny światowej i pierwsze lata powojenne były jednymi z najdramatyczniejszych w dziejach Żuław. Z około 100 tys. osób zamieszkujących te tereny przed wybuchem wojny do wiosny 1945 r. pozostało niewiele ponad 30 tys., z czego około 26 tys. przyznawało się do pochodzenia niemieckiego. Pod koniec wojny, w marcu 1945 r. cofająca się armia niemiecka wysadziła w 16 miejscach wały przeciwpowodziowe a wdzierająca się woda zalała ponad 120 tys. ha ziemi, a blisko 40 tys. ha zamieniła w mokradła i bagna. Zniszczony został cały dobytek Żuław: urodzajne pola, drogi, wały, groble, mosty, śluzy, przepompownie, linie kolejowe i wiele innych. Zalaniu uległo również tysiące domów, budynków i zagród. Obszar ten został odcięty nie tylko od Gdańska, ale też od sąsiednich regionów. Żuławy stały się krainą gospodarczo nieczynną. Cały wysiłek ludzki, włożony na przestrzeni wieków w zagospodarowanie delty Wisły, w jednej chwili został stracony. Natychmiast po wyzwoleniu rozpoczęto prace nad odbudową gospodarki na Żuławach. W pierwszej kolejności naprawiono wały, śluzy i stacje pomp. Osuszanie terenów trwało do końca 1948 r.

Po wojnie rozpoczęła się również wielka akcja przesiedleńcza mająca na celu zaludnienie tzw. ziem odzyskanych. Na opuszczone i spustoszone Żuławy zaczęto kierować nowych osadników. Pomorzacy, zabużanie, mieszkańcy kresów powoli uczyli się żyć na tej ziemi i ją uprawiać. Jednak nie znając tutejszych warunków przyrodniczych i glebowych niejednokrotnie ponosili klęski w starciu z siłami natury. Do końca 1947 r. przez Żuławy przewinęło się około 70 tys. osadników, którzy nie zdołali przystosować się do nowych warunków i zagospodarować gruntów, z jakimi nigdy nie mieli do czynienia. Okres powojenny zaoferował życie w innym ustroju politycznym i gospodarkę opartą na PGR-ach i spółdzielniach produkcyjnych. Kryzys gospodarczy lat 80. XX w. w dużej mierze zniweczył wysiłek ludzi, którzy tuż po wojnie przywrócili Żuławy do życia. Po obaleniu socjalizmu wzrosła aktywność lokalnych społeczności oraz zainteresowanie historią i dziedzictwem Żuław. Spora część mieszkańców urodzonych już na ziemiach żuławskich zaczęła bardziej utożsamiać się z tym regionem. Zawiązywano fundacje i stowarzyszenia mające na celu zainteresowanie miejscowej ludności bogactwem tego rozległego obszaru i popularyzowanie dziedzictwa kulturowego Żuław.

Burzliwe dzieje tych ziem odcisnęły piętno na historycznej spuściźnie; dawna zabudowa i rozwiązania inżynieryjne przestały w znacznej części istnieć. W układach przestrzennych wsi czytelna jest jednak dawna kompozycja ruralistyczna: układy ulicowo-placowe w Cedrach Wielkich, Giemlicach, Miłocinie, Leszkowych, układ ulicowy w Kiezmarku i w Trutnowach, czy jednodworczy na terpach – sztucznie usypanych pagórkach – we wsi Błotnik. Na terenie gminy zachowało się sto kilkadziesiąt zabytkowych domów i budynków gospodarczych a także całe zagrody, pochodzących od XVIII do poł. XX w. W zasobie zabytkowym wyróżniają się domy podcieniowe. Jeszcze w latach 50. XX w. było ich 13, do dziś zachowały się zaledwie 3, w miejscowościach: Trutnowy, Koszwały i Miłocin. Objęte ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków, są chlubą i wizytówką gminy.

W krajobrazie rolę dominant spełniają kościoły, wśród nich te zabytkowe w: Cedrach Wielkich, Leszkowych, Trutnowach, Giemlicach, Kiezmarku czy ruiny kościoła w Wocławach. Dawnych mieszkańców tych ziem upamiętniają towarzyszące kościołom zabytkowe cmentarze i płyty nagrobne, wśród nich te, eksponowane na ścianach kościoła w Koszwałach. Unikatowymi zabytkami są elementy systemu melioracji i ochrony przeciwpowodziowej trwale wpisane w krajobraz kulturowy Żuław.

Gminny program opieki nad zabytkami gminy Cedry Wielkie opracowany na lata 2016-2019 zawierał wnikliwą analizę zasobu zabytkowego i stanu jego zachowania oraz potrzeb i możliwości gminy. Umiejętnie wydobył te elementy krajobrazu kulturowego, które mają znaczenie ponadregionalne i są jej największym potencjałem. Zaplanowane zadania były w dużej mierze kontynuacją zamierzeń określonych w poprzednim programie. Poza ogólnie opisanymi działaniami odnoszącymi się do: określenia warunków współpracy z właścicielami obiektów zabytkowych, rozwoju produktów turystycznych, popularyzacji atrakcji turystycznych i promocji gminy w programie wskazano do realizacji bądź kontynuacji kilka projektów. Główna uwaga została skupiona na realizacji zadań partnerskiego projektu pn.: ,,Zachowanie wielokulturowego dziedzictwa Żuław poprzez wykonanie robót budowlanych, remontowych i konserwatorskich w obiektach zabytkowych i obiektach położonych na terenach objętych ochroną konserwatorską w gminach żuławskich oraz stworzenie spójnej oferty turystycznej promującej tożsamość Żuław”.

Przeprowadzone w jego ramach prace konserwatorsko-budowlane przy domu podcieniowym w Miłocinie oraz w kościołach w: Cedrach Wielkich, Kiezmarku, Trutnowach i Giemlicach, poza oczywistą poprawą stanu tych obiektów, zmieniły wizerunek całej gminy i dały impuls do kolejnych starań.

Barbara Potera – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Maciej Kossakowski – Kierownik Referatu Funduszy Unijnych i Zamówień Publicznych Urzędu Gminy Cedry

Barbara Potera: Gmina Cedry Wielkie przystąpiła, jako partner wiodący, do partnerskiego programu: Zachowanie wielokulturowego dziedzictwa Żuław (…) w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020. Wysoko oceniony projekt zyskał 60% dofinansowanie ze środków unijnych, a zrealizowane w jego ramach prace stały się prawdziwą wizytówką gminy.

Kto był inicjatorem tego projektu? Jak zostali „skompletowani” partnerzy projektu i przedmiot planowanych działań? Czy mogą Państwo podzielić się doświadczeniami z innymi samorządami?

Maciej Kossakowski: Partnerami tego projektu zostały trzy żuławskie gminy: Nowy Staw, Nowy Dwór Gdański i Cedry Wielkie. Ich samorządy dostrzegły na swym obszarze problemy dotyczące obiektów wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków, jak i położonych na terenach objętych ochroną konserwatorską. Zauważając ich potencjał w rozwoju oferty turystycznej promującej tożsamość Żuław postanowiły wykorzystać szansę na pozyskanie środków na ten cel. Projekt partnerski objął trzy gminy oraz sześć instytucji spoza sektora finansów publicznych – parafii rzymskokatolickich z Cedrów Wielkich, Giemlic, Kiezmarku, Trutnowach, Lubieszewa i Świerków. Zakres działań był zróżnicowany, w zależności od potrzeb konkretnych obiektów. Dla przykładu: prace przy domu podcieniowym w Miłocinie obejmowały przebudowę drogi dojazdowej, remont pomieszczeń oraz ich wyposażenie w meble i urządzenia multimedialne; prace rewitalizacyjne terenu śluzy w Marzęcinie skoncentrowały się na remoncie i zabezpieczeniu istniejących ścian, zachowanej fragmentarycznie śluzy oraz uporządkowaniu i niwelacji terenu wokół zabytku a przy menonickich cmentarzach przewidziano ich uporządkowanie, spójne oznakowanie, utwardzenie terenu przed nimi. Jak widać zakres i tematyka prac były różnorodne, ale to właśnie szeroko określone ramy projektu pozwoliły nam na włączenie rozmaitych działań do jednego programu. Efekty są bardzo zadowalające, a my już planujemy kolejną edycję.

Analizując zapisy Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2016-2019 dla Gminy Cedry Wielkie oraz sprawozdania z jego realizacji odnieść można wrażenie, że znajdujące się na terenie gminy zabytkowe kościoły, ich obejścia oraz tereny starych cmentarzy były elementami wymagającymi szczególnej troski i nakładów. Zakres wykonanych prac i ich efekty są imponujące.

W jaki sposób samorząd wspierał wymienione działania?

Staraliśmy się udzielać pomocy w tych obszarach, które nastręczały najwięcej problemów. Pracownicy poszczególnych referatów gminy pomagali w pisaniu wniosków, służyli radą i wsparciem w procesie inwestycyjnym. Gmina Cedry Wielkie udzielała też dotacji i pożyczek.

Specyfika położenia tej części Żuław, cykliczne powodzie nawiedzające te tereny oraz nieustanna walka z żywiołem i konieczność osuszania terenu wymusiła zastosowanie przez jej mieszkańców wielu rozwiązań inżynieryjnych już kilkaset lat temu. Zmieniały się one w kolejnych stuleciach. Prezentacji systemu wodno-melioracyjnego oraz urządzeń mających zapewnić jego sprawne działanie ma służyć powstanie na terenie gminy interakcyjnego muzeum dawnych technik melioracyjnych „Na Groblach”. Zadanie to, zdefiniowane w gminnym programie opieki nad zabytkami, zostało wdrożone częściowo. Co udało się już zrobić? Jaki ma być efekt końcowy zainicjowanych prac?

Gmina Cedry Wielkie jest środowiskiem antropogenicznym, czyli stworzonym wskutek działalności człowieka. Gdyby nie permanentna działalność hydrotechniczna, rozpoczęta już w XII w., duża część terenów znalazła by się pod wodą. Dziedzictwo związane z tą działalnością jest skarbem naszej gminy. W Żuławskim Ośrodku Kultury i Sportu w Cedrach Wielkich powstała izba, prezentująca działania i urządzenia przeciwpowodziowe. W ramach tego przedsięwzięcia zbudowany został prototyp makiety przeciwpowodziowej, obejmujący obszar Żuław, z właściwym rozmieszczeniem miejscowości, rzek, wałów i ich naw. Makieta wykorzystywana jest do regularnych zajęć edukacyjnych realizowanych dla szkół z terenu Gminy Cedry Wielkie.

Wiele żuławskich wsi zachowało historyczny układ przestrzenny. W części miejscowości uległ on zatarciu. W zgłoszonym do konkursu gminnym programie obejmującym lata 2016-2019 a także w poprzedzającym go, dostrzeżono konieczność ochrony układu ruralistycznego i rewaloryzacji przestrzeni publicznej w miejscowościach: Leszkowy, Giemlice, Cedry Wielkie, Trutnowy i Miłocin. Działania prowadzone są sukcesywnie.

Na czym one polegały? Jak są postrzegane przez mieszkańców?

Prace polegały na uporządkowaniu i kompleksowej rewaloryzacji przestrzeni publicznych w wybranych miejscowościach gminy. W Cedrach Wielkich i Miłocinie prace pomogły uczytelnić zachowany układ ulicowo-placowy, podkreśliły rangę tzw. drugiej drogi i chociaż częściowo przywróciły dawny charakter centrum miejscowości. Teren nawsia dodatkowo ożywił urządzony tam ostatnio plac zabaw. W Miłocinie uporządkowanie terenu dawnego cmentarza, znajdującego się w obrębie nawsia, w sąsiedztwie realizowanego „Folwarku Żuławskiego” z domem podcieniowym, dało ponadto szansę na rozszerzenie atrakcyjnej strefy kulturowej w miejscowości.

Przed wiekami osadnicy, w tym imigranci fryzyjscy i niderlandzcy, przywieźli rodzime formy zabudowy, wnosząc szczególny wkład w kształtowanie krajobrazu wsi na Żuławach. Typy zabudowy przeniesione wtedy na te ziemie przetrwały do dziś, ulegając z czasem modyfikacjom. Kilkadziesiąt zachowanych na terenie gminy Cedry Wielkie zabytkowych domów stanowi unikatowy, w skali kraju, zbiór. Ogromne wrażenie robią wyremontowane domy podcieniowe we wsiach Trutnowy i Miłocin, stające się powoli znakiem rozpoznawczym i symbolem gminy.

Czy włodarzom gminy udaje się zaszczepić w mieszkańcach poczucie odpowiedzialności za dziedzictwo, które zostało powierzone społeczności zrządzeniami losu i wojennych perypetii? Czy mieszkańcy doceniają wysiłek włożony w pielęgnację dziedzictwa poprzednich mieszkańców Żuław? Czy utożsamiają się z nim?

Utożsamianie się z Żuławami i ich dziedzictwem są dla powojennych mieszkańców tych terenów procesem powolnym. Coraz liczniej uczestniczą w wydarzeniach, w tym zajęciach edukacyjnych dotyczących historii Żuław, lokalnych obyczajów oraz zjawisk współczesnych, organizowanych m.in. w domu podcieniowym w Miłocinie. Bardzo duży nacisk w działalności społeczno-kulturalnej gminy przykładany jest do organizacji wydarzeń nawiązujących do historii i tradycji regionu. Przykładem działań oddolnych jest działalność stowarzyszenia „Żuławy Gdańskie” z siedzibą w Trutnowach, zajmującego się odkrywaniem lokalnej tradycji, w tym także kulinarnej, a także działalność Dyskusyjnego Klubu Filmu i Książki Historycznej.

Na uwagę zasługuje zrealizowany w naszej gminie projekt pn. „Etnożuławy”, sfinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W jego ramach zorganizowano w Żuławskim Ośrodku Kultury i Sportu m.in. warsztaty „Etnodesign”, w czasie których podjęto próbę odwzorowania tradycyjnych, unikatowych elementów wzornictwa z żuławskich domów, mebli i narzędzi codziennego użytku, tzw. gmerków, we współczesnych elementach ubioru. Żuławska kultura ludowa posłużyła uczestnikom przedsięwzięcia jako źródło inspiracji artystycznej.

Obecni mieszkańcy Żuław nie gospodarują na tych ziemiach „z dziada pradziada”. Pierwsze powojenne pokolenia osadników nie utożsamiały się, zapewne, od samego początku z regionem i jego dziedzictwem, a narzucony po zakończeniu wojny system gospodarki wielkoobszarowej PGR-ów również temu nie sprzyjał. Powszechnie uważa się, że wiek XXI przynosi duże zmiany w tym zakresie. Celebracja uroczystego zamknięcia kapsuł czasu, zawierających ważne informacje o odbudowie i remoncie wież przy kościołach pw. Św. Aniołów Stróżów w Cedrach Wielkich i pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Trutnowach, są przykładem działań utrwalających tożsamość i pomagających w budowaniu więzi z regionem oraz jego historią i dziedzictwem.

Jakie inne działania, służące budowaniu lokalnej tożsamości, podejmował lub wspierał samorząd w Gminie Cedry Wielkie? Jakie macie doświadczenia w tym zakresie?

Głównym wydarzeniem integrującym mieszkańców i wspierającym budowanie lokalnej tożsamości są dożynki gminne, nawiązujące do rolniczego charakteru Gminy. Dodatkowo wiele inicjatyw realizowanych przez różne podmioty związanych jest z walorami przyrodniczymi gminy, a że te sprzyjają działalności wodniackiej, organizowane są wydarzenia z nią związane. Najważniejsze z nich to: zajęcia sportowe na akwenie Martwej Wisły, regaty żeglarskie, zawody kajakowe i wyścigi na smoczych łodziach.

Wodniacki charakter gminy widoczny jest również w działalności kulturalnej. W ramach edukacji i upamiętnienia ginących zawodów organizowane są warsztaty z tradycyjnego wyplatania sieci rybackich oraz warsztaty przyrządzania tradycyjnych potraw żuławskich, bazujących na historycznych, lokalnych recepturach.

Każda gmina jest inna, my staramy się podkreślać to, co nas wyróżnia.

Oprac. Barbara Potera