Z perspektywy samorządu – Ełk laureatem konkursu „Samorząd dla Dziedzictwa”

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa” koordynowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa jest przedsięwzięciem o zasięgu ogólnopolskim, a jego celem jest uwrażliwienie władz samorządowych na potrzebę uchwalania i realizowania gminnych programów opieki nad zabytkami. W 2021 r. kapituła konkursu oceniła zgłoszenia w 3 kategoriach konkursowych: „A” – duże i średnie gminy miejskie, „B” – małe gminy miejskie, oraz „C” – gminy miejsko-wiejskie i wiejskie. Laureatem konkursu „Samorząd dla dziedzictwa” w kategorii „A” zostało MIASTO EŁK.

Miasto Ełk zostało wyróżnione przez Jury konkursu za:

• kompleksowość i wielowymiarowość spojrzenia na dziedzictwo kulturowe miasta jako współczesny potencjał rozwojowy o znaczeniu tożsamościowym, ekonomicznym i społecznym,
• dobrze przemyślane i zaplanowane, z konsekwencją wdrażane działania na rzecz zabytków i krajobrazu kulturowego miasta, uwypuklając unikalność jego dziedzictwa techniki (dziedzictwo kolei wąskotorowej),
• spójność programu ochrony zabytków i dobrze udokumentowanych działań podejmowanych w celu jego wdrażania.

Miasto Ełk położone jest w województwie warmińsko-mazurskim, nad Jeziorem Ełckim i rzeką Ełk, w malowniczym krajobrazie wschodniej części Pojezierza Mazurskiego – jednego z najpiękniejszych miejsc w Polsce. Ełk z dumą nosi nazwę stolicy Mazur. Zachwyca walorami przyrodniczymi, bogactwem fauny i flory, niepowtarzalnym krajobrazem kulturowym, który współtworzą wraz z jeziorami, lasami i rzeką zabytkowe obiekty architektury.

Historia osady sięga wczesnego średniowiecza, kiedy na wyspie dzisiejszego Jeziora Ełckiego Jaćwingowie założyli pierwszą strażnicę, zastąpioną na przełomie XIV i XV w. zamkiem krzyżackim wzniesionym przez bałgijskiego komtura Ulricha von Jungingen (późniejszego mistrza zakonu) jako strategiczny punkt ochrony granic państwa zakonnego. Wieś lokowana na brzegu jeziora na prawie chełmińskim w 1425 r. szybko zyskała prawa miejskie. Złoty wiek rozkwitu Ełku przypadł na wiek XVI – wiek pokoju na terenie Prus, wiek rozwoju gospodarczego i społecznego, któremu służyły nadawane miastu przywileje i prawa odbywania jarmarków, zakładane szkoły, rosnąca liczba mieszkańców a wraz z nimi budowa nowych domów i rozwój przestrzenny. Wojny szwedzkie w XVII w., najazdy Tatarów, zarazy i pożary, a zwłaszcza ten z 1688 r. doprowadziły miasto do ruiny. Pomimo pewnej stagnacji w XVIII w. i próby odbudowy, kolejny wiek XIX wraz z wojskami Napoleona przyniósł różne epidemie i liczne (1819, 1821, 1822) pożary, które zniszczyły zabudowę Ełku. Stąd Ełk jawi się jako miasto XIX wieczne, aczkolwiek z czytelnym późnośredniowiecznym jeszcze układem przestrzennym, opartym na układzie pierwotnej wsi – jednej głównej, długiej ulicy rozciągającej się wzdłuż jeziora i rozszerzającej się w części środkowej na kształt placu rynkowego. Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój miasta było otwarcie w 1868 r. linii kolejowej, a w 1913 r. kolei wąskotorowej, które uczyniły z Ełku ważny węzeł kolejowy prowincji wschodniopruskiej. Wielka Wojna przyniosła kolejne olbrzymie zniszczenia zwłaszcza na terenie Śródmieścia. Rozwój gospodarczy w okresie międzywojennym pozwolił na rozpoczęcie jego odbudowy, która była kontynuowana po zniszczeniach miasta w okresie 2. wojny światowej. W 1945 r. Ełk znalazł się w granicach państwa Polskiego, a miasto zasiedlili licznie przybyli mieszkańcy dawnego pogranicza polsko-wschodniopruskiego.

Z powyższych względów zabytkowy zasób miasta jest zdominowany przez obiekty z 2 poł. XIX w. i 1 ćw. XX w., zwłaszcza murowane budownictwo mieszkalne – kamienice o eklektycznym wystroju elewacji. Tworzą go również świątynie różnych obrządków: rzymsko-katolickie, cerkiew prawosławna, kościoły chrześcijan baptystów i ewangelicko-metodystyczny oraz cmentarze różnych wyznań, będące świadectwem obecności różnych narodowości i bogactwa kulturowego miasta. Uwagę zwracają zabytki techniki – obiekty kolejki wąskotorowej, wieża ciśnień czy most żelbetowy łączący wyspę z centrum. Ochronie prawnej poprzez wpis do rejestru zabytków podlega ponad 30 obiektów architektury i budownictwa a także historyczny układ urbanistyczny Śródmieścia oraz przestrzenny układ komunikacyjny Ełckiej Kolei Wąskotorowej, obecnie Muzeum Historycznego w Ełku.

Wpisane w krajobraz zabytki miasta są od lat przedmiotem troski samorządu. Jednak należy szczególnie docenić działania i zadania zrealizowane w ramach gminnego programu opieki nad zabytkami na lata 2015-2018. W olbrzymim stopniu wpłynęły one na stan zachowania dziedzictwa kulturowego oraz wizerunek miasta.

W programie zostały one zdefiniowane w obrębie 4 priorytetów:

1. Ochrona zachowanych elementów układu urbanistyczno-przestrzennego.
2. Praktyczne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego dla wykreowania produktu turystycznego.

• Popularyzacja i edukacja w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym.

1. Stworzenie miejskiego systemu ochrony dziedzictwa kulturowego.

Na szczególną uwagę zasługuje Priorytet IV mówiący o stworzeniu miejskiego systemu ochrony dziedzictwa, który zakłada długofalowość i kompleksowość działań o charakterze rewitalizacyjnym, remontowo-konserwatorskim ale też systematyczny monitoring i stworzenie systemu corocznych dotacji i preferencji finansowych dla właścicieli obiektów zabytkowych.

Remonty, konserwacje i prace modernizacyjne obiektów zabytkowych, świeckich i sakralnych, podejmowane przez samorząd bądź wspierane w drodze dotacji celowych, uzupełniane projektami w ramach rewitalizacji oraz projektami na rzecz aktywizacji i integracji mieszkańców znakomicie potwierdzają realizację przez samorząd założeń programowych. Kompleksowość działań w obrębie zabytkowych przestrzeni zasadniczo wpłynęła na stan zachowania krajobrazu kulturowego miasta.

dr Jadwiga Stęchły – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Tomasz Andrukiewicz – Prezydent Miasta Ełku,

Renata Samełko – Naczelnik Wydziału Strategii i Rozwoju Urzędu Miasta Ełk, dr Rafał Żytyniec – Dyrektor Muzeum Historycznego w Ełku

Jadwiga Stęchły: Do najważniejszych i najciekawszych przedsięwzięć w zakresie ochrony ełckiego dziedzictwa kulturowego należy zrealizowany w ostatnich latach projekt rewitalizacji Ełckiej Kolei Wąskotorowej. Kompleks oddany miastu przez Polskie Koleje Państwowe w 2002 r. jako nieprzynoszący dochodu i kłopotliwy stanowi dzisiaj główną atrakcję turystyczną Ełku.

Czy od samego początku dostrzegali Państwo potencjał jaki tkwi w zabytkowym obiekcie i jego otoczeniu? Jak miasto obecnie wykorzystuje Kolej Wąskotorową?

Rafał Żytyniec: Dawna zabytkowa Ełcka Kolej Wąskotorowa, od samego początku wykazywała duży potencjał dla rozwoju turystyki w Ełku. Jest to obecnie jedyny tego typu czynny obiekt w regionie, z którego bardzo chętnie korzystają turyści z kraju i zagranicy, ponieważ przejażdżka zabytkowym taborem kolejowym pośród pięknych krajobrazowo terenów Mazur stanowi dużą atrakcję. Potencjał turystyczny Ełckiej Kolei Wąskotorowej znacznie zwiększyło włączenie jej w struktury utworzonego w 2012 r. Muzeum Historycznego w Ełku. Zakończony w 2018 r. projekt zagospodarowania terenu EKW z adaptacją dawnego budynku dworcowego do funkcji muzealnych przyczyniły się do tego, że muzeum zyskało swoją stałą siedzibę oraz miejsce do prowadzenia działalności wystawienniczej i edukacyjnej. Oferta Muzeum jest ściśle powiązana z ofertą przejazdów turystycznych EKW. Korzystający z kolejki mogą zarazem zwiedzić wystawy, wziąć udział w letnich imprezach edukacyjnych typu „Lato w Muzeum” oraz obejrzeć zabytkowy tabor kolejowy na terenie muzeum. Od 2018 r. poszerzyliśmy również ofertę o przejazdy tematyczne dla grup zorganizowanych, np. „Pociąg do kultury” (wyjazd na koncert organizowany na stacji w Sypitkach). Tak więc, początkowa oferta EKW ewoluuje i jest stale rozbudowywana o nowe formy działalności, których celem jest przyciągnięcie większej liczby turystów.

Prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach i historycznych przestrzeniach wynikające z założeń gminnego programu opieki nad zabytkami wpisały się w proces rewitalizacji Śródmieścia realizowany przez miasto od kilku lat. Spójność założeń programowych i ich realizacja przyniosły korzystne zmiany w historycznej przestrzeni miasta.

Jak przebiegał proces rewitalizacji? Jakie główne zadania w tym obszarze zostały zrealizowane? Co mogliby Państwo doradzić gminom będącym na początku takiej drogi?

Tomasz Andrukiewicz: Proces rewitalizacji Ełku trwa od lat 90. XX w. W poszczególnych okresach jest umiejętnie dostosowywany do zmieniających się definicji rewitalizacji i jej uwarunkowań w Polsce. Nadrzędnym celem tego procesu jest uczynienie Ełku atrakcyjnym miejscem do życia oraz odwiedzin. Złożyło się na to szereg działań, takich jak inwestycje w miejsca do aktywnego spędzania czasu (parki, skwery, place zabaw itp.), odnawianie na szeroką skalę budynków wielorodzinnych (bloków oraz zabytkowych kamienic), rozwijanie instytucji kultury, tworzenie terenów inwestycyjnych oraz prowadzenie licznych inicjatyw społecznych, w dużej mierze skierowanych do dzieci, młodzieży i rodzin. Udało się zagospodarować m.in. teren pokoszarowy położony w centrum Ełku i kompleks Ełckiej Kolei Wąskotorowej. Jednak największym osiągnięciem wydaje się być „odwrócenie” miasta w kierunku Jeziora Ełckiego i zagospodarowanie przyległego terenu. Zachęcano mieszkańców, turystów oraz inwestorów, by w okolicy nabrzeża jeziora i rzeki Ełk spędzali swój wolny czas, lokowali pensjonaty, restauracje, puby, zakłady usługowe oraz budynki mieszkalne. Aby nadać impuls zmianom, miasto w kilku etapach rozwijało w tym malowniczym obszarze infrastrukturę sportową i rekreacyjną, spośród których największą atrakcją jest ponad 7-kilometrowa promenada pieszo-rowerowa.

Dzięki podjętym działaniom prospołecznym i proturystycznym oraz inwestycjom w infrastrukturę, w Ełku wzrosła liczba mieszkańców. To fenomen wśród miast Warmii i Mazur, który jest dowodem na wysoką jakość życia w mieście.

Gminy chcące skutecznie przeprowadzić rewitalizację powinny stosować podejście zawarte w haśle: „Ludzie działają by tworzyć miejsca”. To człowiek, jego problemy i potrzeby, powinien być w centrum uwagi całego procesu. Kluczowe jest angażowanie mieszkańców w planowanie i realizację zmian. Nie należy również zapominać, że podejmowane działania powinny być prowadzone w sposób zrównoważony, z poszanowaniem kontekstu historycznego, środowiskowego i gospodarczego.

Tereny pokoszarowe – to problem wielu samorządów w Polsce.

Jaki pomysł miał Ełk na budynek dawnej stajni w zespole koszar przy ul. Kościuszki

Tomasz Andrukiewicz: Dawny budynek stajni w zespole koszar jest kolejnym obiektem zabytkowym, któremu nadano nowe funkcje. Warto przypomnieć, że od 1740 r. do grudnia 2000 r. znaczny teren w centrum miasta użytkowany był jako stały garnizon wojskowy. Po likwidacji jednostki wojskowej miasto nabyło część terenów i poszukiwało pomysłu na ich zagospodarowanie w kierunku nadania im spójnego, śródmiejskiego charakteru. Historyczne budynki zaadaptowano na hotel, sklepy, działalność usługową i oświatową. Znaczną część terenu pokoszarowego zajęła galeria handlowa z placem miejskim, wybudowana zgodnie z opracowaną koncepcją architektoniczną pn. „Brama Mazur”.

Obok obiektów o komercyjnym przeznaczeniu odnowiono szereg budynków o funkcjach społecznych: budynek komunalny z 55 lokalami mieszkaniowymi oraz budynki, w których działają placówki socjalne takie jak Dom Dziennego Pobytu prowadzony przez Caritas oraz dwa obiekty prowadzone przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej: Środowiskowy Dom Samopomocy „Pod Kasztanami” oraz Środowiskowy Dom Samopomocy dla osób z chorobą Alzheimera. Najnowszą inwestycją jest adaptacja budynku pokoszarowego na centrum społeczne „Stajnia”. Jest to instytucja łącząca działania mające na celu integrację, aktywizację, wsparcie usług społecznych i formowanie kapitału społecznego, w tym w ramach procesu rewitalizacji Śródmieścia. W „Stajni” funkcjonują m.in.: Poradnia Rodzinna, Punkt Konsultacyjny dla osób doświadczających przemocy w rodzinie, Okręgowy Ośrodek Pomocy Pokrzywdzonych Przestępstwem, Młodzieżowy Klub Integracji Społecznej.

Ponadto pomieszczenia w „Stajni” są udostępniane podmiotom i organizacjom podejmującym działania na rzecz rodzin ze środowiska lokalnego, w szczególności z obszaru rewitalizacji. Miasto posiada także przygotowaną koncepcję zagospodarowania dawnego placu apelowego, zlokalizowanego przy „Stajni”. Ma to być przestrzeń wielofunkcyjna, dedykowana różnym aktywnościom, grupom społecznym i wiekowym (zieleń, strefa relaksu, strefa aktywności, plac), która poszerzy możliwości działań „Stajni”. Jego wizualizacje można obejrzeć w sieci: https://www.rewitalizacja.elk.pl/wizualizacje-nowego-srodmiescia-elku/.

Ełk wyróżnia się spośród wielu samorządów olbrzymią liczbą działań z zakresu edukacji i popularyzacji dziedzictwa kulturowego. Wiele zrealizowanych wydarzeń związanych było z popularyzują wartości mazurskiej kultury – dziedzictwa niematerialnego. W sprawozdaniach za okres 4 lat wykazali Państwo setki projektów i wydarzeń kulturalnych, które temu służyły.

Proszę podzielić się swoimi pomysłami i doświadczeniami.

Tomasz Andrukiewicz: Ełk jest miastem ludzi aktywnych. Zarówno samorząd miejski jak i środowiska lokalne podejmują szereg inicjatyw mających na celu rozwijanie wiedzy i promowanie kultury, historii i tradycji miasta i regionu. Wielość i różnorodność działań nie pozwala wskazać tych najważniejszych – każde z nich miało swoją wartość dla ochrony i popularyzacji dziedzictwa miasta.

W okresie obowiązywania Programu Opieki nad Zabytkami miasta Ełk na lata 2015-2018 miasto przeznaczyło ok. 619 tys. zł na ponad 150 inicjatyw zrealizowanych przez mieszkańców i organizacje pozarządowe, z których skorzystało łącznie ponad 180 tys. osób.

Kolejną grupą czynnie zaangażowaną w popularyzację dziedzictwa kulturowego były szkoły i placówki oświatowe. Organizowane były wycieczki, lekcje wychowawcze poświęcone wiedzy o mieście (np. „Moja miejscowość”, „Ełk moje miasto”, „Poznaję miejsce, w którym mieszkam”), lekcje nt. ochrony i opieki nad zabytkami, prowadzenie Izby Regionalnej, projekty edukacyjne (np. „Ełk – nowoczesne miasto z historią”, „Patroni naszych ulic”), gra miejska „Zagadkowy Ełk”, audycje w radiu nt. tradycji regionalnych związanych z obchodzeniem świąt; szkolne festiwale, konkursy historyczne, plastyczne i literackie, czytanie i omawianie regionalnych legend, podań i baśni.

Kluczową rolę w popularyzacji dziedzictwa niematerialnego odgrywają instytucje kultury. Muzeum Historyczne w Ełku, Ełckie Centrum Kultury i Miejska Biblioteka Publiczna – zorganizowały kilkaset wydarzeń związanych z dziedzictwem kulturowym miasta i regionu, np. Międzynarodowy Festiwal Folkloru „Tęcza”, Ogólnopolskie Warsztaty Folklorystyczne MAZURSKIE GUZINY, konkursy recytatorskie poetów pogranicza Warmii, Mazur i Suwalszczyzny, publikacje „Ełcka Kolej Wąskotorowa” i „Ełk. Spacerownik po mieście niezwykłym”, wykłady, wystawy, koncerty, konferencje o różnorodnej tematyce.

Szczególną rolę w kształtowaniu świadomości historycznej i kulturowej najmłodszych mieszkańców miasta pełni Muzeum Historyczne w Ełku. Muzeum organizuje zajęcia dla przedszkoli i szkół, lekcje i warsztaty muzealne, konkursy (w latach 2015-2018 zrealizowało ponad 500 wydarzeń).

W ostatnich latach samorząd zrealizował wiele zadań i projektów związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego Ełku. W strukturze urzędu brak jest stanowiska miejskiego konserwatora zabytków, który mógłby je koordynować. Realizacja tak wielu inwestycji, zadań miękkich, przenikających się programów wymaga skutecznego zarządcy. Skutki jak widać są niezwykle pozytywne.

Kto był i jest koordynatorem wytyczonych kierunków działań i zadań, kto zarządza dziedzictwem kulturowym Ełku?

Renata Samełko: Zadania związane z opieką nad zabytkami są realizowane przez kilka komórek organizacyjnych Urzędu Miasta Ełku. Rolę koordynatora pełni Wydział Strategii i Rozwoju, który prowadzi procesy przygotowywania i monitorowania gminnych programów opieki nad zabytkami. Jednocześnie wydział realizuje zadania związane z udzielaniem dotacji z budżetu Miasta Ełku na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru i ewidencji zabytków oraz pozyskiwaniem zewnętrznych środków finansowych na projekty związane m. in. z dziedzictwem, zabytkami, kulturą. W gestii wydziału jest również strategiczna koordynacja procesu rewitalizacji, który aktualnie dotyczy zabytkowego śródmieścia miasta, dzięki czemu zwiększane są efekty działań podejmowanych na rzecz dziedzictwa kulturowego. Działania te opierają się o Program Rewitalizacji Ełku 2016-2023 i będą w przyszłości kontynuowane.

Pozostałe komórki zaangażowane w opiekę nad zabytkami to:

• Wydział Planowania Przestrzennego i Gospodarki Nieruchomościami – prowadzi i aktualizuje gminną ewidencję zabytków, przygotowuje opracowania planistyczne uwzględniające aspekt dziedzictwa kulturowego;
• Wydział Mienia Komunalnego – dba o odpowiedni stan infrastruktury miejskiej, w tym zabytkowych budynków, cmentarzy wojennych, zieleni miejskiej;
• Wydział Promocji, Sportu i Kultury – inicjuje przedsięwzięcia promujące potencjał kulturalny i turystyczny miasta, kreuje nowe atrakcje i produkty turystyczne, nadzoruje działalność instytucji kultury.

Wielość zadań, które wiążą się z zarządzaniem dziedzictwem kulturowym, wymaga realnej współpracy pomiędzy komórkami Urzędu Miasta Ełku, unikania silosowości, aby zapewnić spójność celów i działań wynikających z gminnego programu opieki nad zabytkami. Dla efektywności zarządzania bardzo ważne jest ponadto rzetelne monitorowanie realizacji programu i odpowiednie reagowanie na wyniki tego procesu.

Oprac. dr Jadwiga Stęchły