Rekonstrukcje, rewitalizacja, skanseny archeologiczne na stanowiskach archeologicznych

Jednym z wielu możliwych sposobów wykorzystania potencjału poznawczego zabytku przez samorządy jest umieszczenie go na turystycznej mapie danego regionu i dostosowanie go do roli atrakcji turystycznej. O ile zabytki architektury swoją formą, położeniem, historią odzwierciedloną w konkretnych formach, są zrozumiałe w odbiorze dla zwiedzających, o tyle cały zasób zabytków archeologicznych, szczególnie tych wyróżniających się jedynie formą terenową, wymaga szczególnego objaśnienia. Temu celowi służą m.in. rekonstrukcje obiektów archeologicznych i skanseny archeologiczne. Rosnące zainteresowanie dziedzictwem i rozwój turystyki kulturowej, w tym archeoturystyki, skłania właścicieli i zarządców zabytków archeologicznych do zagospodarowywania obszarów zabytkowych w sposób, z ich punktu widzenia, najbardziej korzystny. Skuteczna ochrona dziedzictwa archeologicznego możliwa jest dzięki zaistnieniu konieczności jego ochrony w społecznej świadomości, a rekonstrukcje i skanseny znakomicie pozwalają zapoznać się zarówno ze specyfiką tego zasobu, jak również ze stosowanymi w archeologii metodami archeologicznymi, dzięki którym rekonstruowanie przeszłości i jej projekcja odbywa się w sposób zrozumiały dla współczesnego odbiorcy.

Sposób eksponowania dziedzictwa archeologicznego i próby jego komercjalizacji powinny odbywać się w sposób nie powodujący szkody dla jego wartości i zgodny z przyjętymi zasadami ochrony dziedzictwa archeologicznego i z zasadą zrównoważonego rozwoju. Dziedzictwo archeologiczne jest zasobem wrażliwym, narażonym na niszczące działania zarówno ze strony natury, jak i człowieka. Dlatego też wszelkie kroki podejmowane w ramach tego zasobu powinny być przeanalizowane przede wszystkim pod kątem zachowania świadectw przeszłości w jak najlepszym, nienaruszonym stanie.

Często spotykanym sposobem popularyzacji przeszłości jest budowa „rekonstrukcji” budynków, fortyfikacji i innych konstrukcji, tworzenie tzw. skansenów archeologicznych na stanowiskach archeologicznych, szczególnie tych o własnej formie terenowej – głównie grodziskach. Są to miejsca o dużych walorach krajobrazowych, których wartość naukowa, historyczna jest potwierdzona wpisem do rejestru zabytków. Niestety, wiele takich stanowisk archeologicznych ulega zniszczeniu na skutek fałszywie pojętej popularyzacji.

Skanseny archeologiczne oraz rekonstrukcje spełniają niezwykle ważną rolę edukacyjną: pozwalają na obcowanie z przeszłością poprzez „żywą historią”, propagują wiedzę o archeologii jako nauce oraz prezentują specyfikę dziedzictwa archeologicznego. Są bardzo atrakcyjnym sposobem edukacji. Istotne jest jednak, aby planowanie tego rodzaju inwestycji odbywało się z poszanowaniem zasad określonych zarówno w aktach prawnych, jak i dokumentach doktrynalnych.

Zgodnie z definicją zabytku archeologicznego zapisaną w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (art. 3 pkt. 4), w przypadku nieruchomego zabytku archeologicznego (zwanego inaczej stanowiskiem archeologicznym) ochronie podlegają nawarstwienia kulturowe, układ stratygraficzny oraz wszelkie zabytki ruchome znajdujące się w tych nawarstwieniach, również w przypadku, gdy części naziemne zabytku zostały zniszczone lub nie są widoczne. Każda fizyczna ingerencja w nawarstwienia, obejmująca również badania wykopaliskowe, powoduje ich bezpowrotne zniszczenie.

Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego z La Valetty z 1992 r. (ratyfikowana w 1995 r.) zobowiązuje strony do ochrony dziedzictwa archeologicznego poprzez m.in. (…) utworzenie archeologicznych rezerwatów, nawet gdy nie ma tam widocznych pozostałości na powierzchni lub pod wodą, dla zachowania materialnego dowodu do analizy przez następne pokolenia (…), a także (…) konserwację i zachowanie dziedzictwa archeologicznego, jeżeli jest to możliwe na miejscu.

Kierunek zarządzania dziedzictwem archeologicznym, zarówno pod kątem naukowym, jak i konserwatorskim określają zapisy Międzynarodowej Karty Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICOMOS (tzw. Karta Lozańska, 1990): Dziedzictwo archeologiczne stanowi podstawowe świadectwo działalności człowieka w przeszłości. Jego ochrona i właściwe nim zarządzanie jest przeto niezbędne, aby umożliwić archeologom i innym naukowcom jego badanie i interpretację w imieniu i dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń.

W zapisach Karty podkreślono: Dziedzictwo archeologiczne jest delikatnym i nieodnawialnym bogactwem kulturowym. Użytkowanie każdego terenu musi przeto być kontrolowane i rozwijane tak, aby zminimalizować zniszczenie dziedzictwa archeologicznego. Polityka ochrony dziedzictwa archeologicznego powinna stanowić integralny składnik polityki dotyczącej zagospodarowania przestrzennego, rozwoju i planowania, jak również polityki kulturalnej, ochrony środowiska oraz polityki edukacyjnej. Najbardziej istotne dla ochrony zabytków archeologicznych i zarządzania nimi stwierdzenie zawarto w art. 6: Ogólnym celem zarządzania dziedzictwem archeologicznym powinna być ochrona zabytków i stanowisk in situ, czyli zachowanie nieruchomych zabytków archeologicznych w miejscu ich pierwotnego występowania w stanie możliwie nienaruszonym.

Zapisy Karty Lozańskiej regulują również kwestie związane z rozpoznaniem naukowym i prowadzeniem badań wykopaliskowych. Ponieważ badania wykopaliskowe mają charakter niszcząc i prowadzą do destrukcji nieruchomego zabytku archeologicznego, ich przeprowadzenie jest uzasadnione jedynie w wyjątkowych przypadkach: Wykopaliska należy prowadzić na stanowiskach i przy zabytkach zagrożonych inwestycjami, zmianą zagospodarowania terenu, rabunkiem lub zniszczeniem z przyczyn naturalnych. W wyjątkowych przypadkach można prowadzić wykopaliska stanowisk niezagrożonych, aby rozwiązać problemy badawcze lub aby objaśnić je w sposób bardziej skuteczny dla celów prezentacji szerokiej publiczności (art. 5). Regułą nadrzędną jest zasada, że pozyskiwanie informacji o dziedzictwie archeologicznym nie powinno niszczyć świadectwa archeologicznego bardziej, niż jest to konieczne dla celów ochrony lub poznania naukowego. Zatem badania wykopaliskowe poprzedzające inwestycję o charakterze rekonstrukcji, skansenu lub rewitalizacji na stanowisku archeologicznym stanowią również zagrożenie, gdyż nie są one niezbędne i prowadzą do zniszczenia zabytku. Służą bowiem nie celom naukowym, lecz uwolnieniu terenu z nawarstwień kulturowych na potrzeby planowanej inwestycji.

Ważne, aby rekonstrukcje spełniały wymogi rzetelnej, naukowej rekonstrukcji. W przypadku zabytków archeologicznych jest to o tyle trudne, że na podstawie badań wykopaliskowych wnioskowanie może odbywać się jedynie na poziomie przyziemia, gdyż brak przesłanek ikonograficznych i innych pozwalających rekonstruować wygląd zabudowy. Zatem to, co jest wznoszone ponad poziom reliktów odsłoniętych podczas badań, stanowi jedynie subiektywną hipotezę opartą na domysłach, przypuszczeniach lub analogiach do znanych ze źródeł pisanych i etnograficznych rozwiązań, niekoniecznie zgodną ze stanem faktycznym.

Prawdziwie edukacyjną rolę mogą spełnić jedynie te rekonstrukcje, które zostaną oparte na rzetelnych podstawach naukowych i wykonane zgodnie z zasadami archeologii doświadczalnej. Bardzo istotna jest dbałość o zachowanie wierności oryginałowi oraz stosowanie dawnych technik i materiałów budowlanych, gwarantująca rzetelność przekazu. Należy podkreślić, że skuteczny i rzetelny przekaz przy pomocy rekonstrukcji obiektów archeologicznych nie zależy od ich lokalizacji na stanowisku: Zasady dotyczące rekonstrukcji określa art. 7 Karty Lozańskiej: Rekonstrukcje spełniają dwie ważne funkcje: badań eksperymentalnych oraz objaśniania. Należy je jednak wykonywać ze szczególną ostrożnością tak, aby uniknąć naruszania jakichkolwiek zachowanych świadectw archeologicznych. Dla zachowania autentyczności należy uwzględniać dane pochodzące ze wszystkich źródeł. Tam gdzie jest to możliwe i właściwe, rekonstrukcji nie powinno się wznosić bezpośrednio na pozostałościach archeologicznych; powinna być też zapewniona możliwość ich identyfikacji jako rekonstrukcji (…). Prezentację i informację należy pojmować jako popularną interpretację obecnego stanu wiedzy i dlatego też musi być ona często aktualizowana. Winna ona odzwierciedlać wielostronność podejść do rozumienia przeszłości. Z powyższego wynika, że należy zapewnić możliwość aktualizacji przedstawionych w ramach rekonstrukcji faktów historycznych. Warto zatem stosować rozwiązania pozwalające na bezproblemową aktualizację informacji: W ochronie i publicznej prezentacji stanowisk archeologicznych powinno być promowane wykorzystanie współczesnych technik informatycznych, takich jak: bazy danych, systemy multimedialnych prezentacji i wirtualnych rekonstrukcji. (Karta Krakowska, pkt. 4).

Rekonstrukcje, skanseny lub tzw. rewitalizacja, planowane na stanowiskach archeologicznych, stanowią zagrożenie dla substancji zabytkowej i krajobrazu kulturowego. Dlatego też rekonstrukcje należy lokalizować w bezpiecznej odległości od stanowiska archeologicznego, tak aby nie zaburzać historycznego krajobrazu. Zabytek archeologiczny jest ważnym elementem historycznego krajobrazu kulturowego i jako taki również podlega ochronie na podstawie zapisów Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Podstawowe zasady ochrony oraz gospodarowania krajobrazem rozumiane są jako (…) działania na rzecz zachowania i utrzymywania ważnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkowywać i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych i zapewniają ochronę krajobrazu kulturowego z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju.

Podsumowując: względy komercyjne nie mogą determinować sposobu zarządzania i zagospodarowywania stanowisk archeologicznych, w szczególności tych o wartościach potwierdzonych wpisem do rejestru zabytków.
Podstawowe kryterium stanowi ochrona i zachowanie oryginalnych nawarstwień, formy terenowej i krajobrazu kulturowego. Takie stanowisko wyrażone zostało również przez Generalnego Konserwatora Zabytków w wytycznych dotyczących postępowania w przypadku inwestycji o charakterze rekonstrukcji, rewitalizacji, skansenu itp. obiektów na stanowiskach archeologicznych.

Zgodnie z nimi:

1. Zaleca się unikanie lokalizowania i prowadzenia inwestycji, w tym inwestycji o charakterze rekonstrukcji, rewitalizacji itp., na stanowiskach archeologicznych, a w szczególności na stanowiskach archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. Naruszenie i zniszczenie substancji zabytkowej wiąże się bowiem z utratą wartości naukowej, historycznej lub artystycznej zabytku, stanowiących przedmiot ochrony.
2. W przypadku stanowisk archeologicznych o czytelnej formie terenowej ważna jest dbałość o utrzymanie historycznego krajobrazu kulturowego będącego wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i ludzkich na przestrzeni wieków. Wszelkie zmiany i wprowadzanie weń elementów nowych powodują nieodwracalne przekształcenia i utratę wartości historycznych tego krajobrazu. W związku z tym nie należy dopuszczać do lokalizowania budynków lub innych elementów budowlanych, które mogłyby zniszczyć zabytek archeologiczny lub zaburzyć historyczny krajobraz.

Bibliografia:
– Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego, La Valetta, 1992
– Europejska Konwencja Krajobrazowa, Florencja, 2000
– Międzynarodowa Karta Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICOMOS, Lozanna, 1990
– Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska „Kraków 2000”

Autor: Agata Byszewska, Narodowy Instytut Dziedzictwa