Nagrody za znalezienie zabytków

Zabytki archeologiczne stanowią własność Skarbu Państwa, również inne kategorie zabytków oraz materiały archiwalne, jeśli nie uda się ustalić ich właściciela, nie należą do znalazcy. Dlaczego więc należy zgłaszać fakt znalezienia często cennych obiektów dziedzictwa?

Abstrahując od pojęć z zakresu etyki i odpowiedzialności za wspólne dziedzictwo kulturowe, odpowiedź na to pytanie jest prosta: dla uniknięcia kary i dla uzyskania nagrody.

Kara

Jedynie na marginesie nadmienić należy, że niezgłoszenie właściwym organom znalezienia cudzej rzeczy może zostać uznane za przywłaszczenie i podlega wówczas przepisom Kodeksu karnego. Grozi za to kara nawet do 3 lat pozbawienia wolności. Z kolei niezgłoszenie odkrycia zabytku w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub prac ziemnych, podobnie jak niezgłoszenie przypadkowego znalezienia zabytku archeologicznego, niezabezpieczenie zabytku oraz miejsca odkrycia zagrożone jest karą grzywny. Co więcej, jeśli w wyniku takiego zaniedbania dojdzie do zniszczenia lub uszkodzenia zabytku, znalazca może okazać się winny przestępstwa podlegającego karze  pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

Nagroda

Prawo nie poprzestaje jednak na karaniu nieuczciwych znalazców, przyznając możliwość uhonorowania osób rzetelnych, które dopełniły ustawowych obowiązków. Zależnie od okoliczności i rodzaju znaleziska, znalazcy może przysługiwać:

• znaleźne – w przypadku znalezienia zabytku, którego właściciela udało się ustalić i został przez niego odebrany;
• nagroda za znalezienie zabytku innego niż archeologiczny lub materiału archiwalnego, które stały się własnością Skarbu Państwa;
• nagroda za odkrycie lub znalezienie zabytku archeologicznego.

Komu?

Zarówno wypłata znaleźnego, jak i przyznanie nagrody uzależnione są od dopełnienia przez znalazcę lub odkrywcę konkretnych, opisanych w ustawach warunków, nie zaś od samego faktu odkrycia czy znalezienia. Obowiązki odkrywcy i znalazcy zebrano w poniższej tabeli.

Warto podkreślić, iż w przypadku zabytku archeologicznego ustawodawca warunkuje możliwość przyznania nagrody od przypadkowości odkrycia. Nie może zatem ubiegać się o nagrodę w tym trybie osoba, która prowadziła intencjonalne poszukiwania, ani osoba zajmująca się zawodowo badaniami archeologicznymi lub zatrudniona w grupach zorganizowanych w celu prowadzenia takich badań. Obowiązek ustalenia, w jakich okolicznościach doszło do odkrycia zabytku archeologicznego spoczywa na konserwatorze zabytków. Odmiennie mają się sprawy innych kategorii zabytków i materiałów archiwalnych – w ich przypadku nagroda przysługuje również osobom intencjonalnie prowadzącym poszukiwania zabytków, o ile posiadały one stosowne pozwolenie wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Jak?

W przypadku każdej rzeczy – również zabytku lub materiału archiwalnego – której właściciela udało się ustalić, znalazcy będzie przysługiwało znaleźne w wysokości jednej dziesiątej wartości rzeczy, jeżeli zgłosi takie roszczenie najpóźniej w chwili wydania rzeczy osobie uprawnionej do jej odbioru. Jeśli ta rzecz nie jest przechowywana przez znalazcę, znalazca może zastrzec wobec przechowującego, że będzie żądał znaleźnego. W takiej sytuacji przechowujący (starosta, muzeum, archiwum, biblioteka) zawiadamia znalazcę o wydaniu rzeczy osobie uprawnionej do jej odbioru oraz o jej adresie zamieszkania albo siedziby, a znalazca może zgłosić żądanie znaleźnego w ciągu miesiąca od dnia zawiadomienia go o wydaniu rzeczy. Przechowujący ma obowiązek poinformować o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy.

Z kolei nagrody za znalezienie zabytku, materiału archiwalnego i zabytku archeologicznego przyznawane są w formie pieniężnej lub dyplomu przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa. Z wnioskiem o przyznanie takiej nagrody może wystąpić jedynie wojewódzki konserwator zabytków za pośrednictwem Generalnego Konserwatora Zabytków lub dyrektor archiwum państwowego za pośrednictwem Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. To wojewódzki konserwator zabytków i dyrektor archiwum ustalają, czy zasadne jest złożenie takiego wniosku, czy znalazca dopełnił swoich obowiązków oraz czy znaleziony przedmiot posiada wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Z wnioskiem o przyznanie nagrody nie może więc wystąpić sam znalazca.

Co ciekawe, wojewódzki konserwator zabytków jest zobligowany do złożenia w ciągu 2 miesięcy, od kiedy przedmiot stał się własnością Skarbu Państwa, stosownego wniosku o przyznanie nagrody za znalezienie zabytku innego niż archeologiczny, jeśli znalazca dopełnił obowiązków. Niezbędne jest więc w tym zakresie współdziałanie starosty i konserwatora. W przypadku znalezienia zabytku archeologicznego decyzja o złożeniu wniosku o przyznanie nagrody należy do wojewódzkiego konserwatora zabytków i nie jest jego obowiązkiem.

Po co?

Co prawda postępowanie administracyjne w sprawie przyznania nagrody za znalezienie zabytku, materiału archiwalnego lub zabytku archeologicznego prowadzone jest i rozstrzygane przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, jednak, jak wskazano powyżej, podjęcie wstępnych ustaleń mających wpływ na rozstrzygnięcie tego postępowania należy do wojewódzkiego konserwatora zabytków. Zwrócić należy uwagę, że w przypadku zabytków archeologicznych wpływ na ocenę wartości naukowych, historycznych i artystycznych znaleziska będą miały wyniki oględzin przeprowadzonych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków i ewentualnych badań archeologicznych. Zdarza się, że pojedyncze znalezisko doprowadza do odkrycia w toku badań wykopaliskowych innych towarzyszących mu zabytków, które również podlegają wycenie mającej wpływ na wysokość przyznanej nagrody. Dodatkowo brane jest również pod uwagę potencjalne odkrycie nieznanego dotychczas stanowiska archeologicznego, które wymaga objęcia go ochroną prawną. Zaniechanie obowiązku zgłoszenia znaleziska czy też przeprowadzenia szczegółowych oględzin i zorganizowania badań archeologicznych przez organ konserwatorski może nie tylko pozbawić znalazcę części lub całości gratyfikacji, ale także – nieruchomy zabytek archeologiczny niezbędnej ochrony prawnej.

Ile?

Jak wspomniano powyżej, znaleźne wypłacane przez właściciela rzeczy znalezionej wynosi 1/10 wartości tej rzeczy. W przypadku nagród wypłacanych za dopełnienie obowiązków związanych ze znalezieniem zabytków, które stały się własnością Skarbu Państwa, ta reguła nie ma zastosowania. Zgodnie z prawem nagroda może mieć formę dyplomu lub gratyfikacji finansowej, ta ostatnia jest jednak przyznawana tylko w przypadku zabytków posiadających znaczną wartość historyczną, artystyczną, naukową lub materialną. W pozostałych przypadkach przyznaje się dyplom. Przepisy stanowią, że nagroda pieniężna nie może być niższa niż potencjalne znaleźne, ale też nie wyższa niż trzydziestokrotność kwoty przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku kalendarzowym, ogłaszanej przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. W 2019 r. wynosiło ono 4918,17 zł, a więc maksymalna możliwa nagroda w 2020 r. mogła wynieść 147 545,10 zł. Z analizy dotychczas przyznanych nagród wynika, że zwykle wynoszą one znacznie więcej niż 1/10 wartości zabytku, jednak każda sprawa rozpatrywana jest indywidualnie.

Pamiętać należy, że Państwo nie odkupuje od znalazców przedmiotów stanowiących jego – a więc wszystkich obywateli – własność. Stąd też przyznawane nagrody nie stanowią gratyfikacji za znalezienie zabytku, a za postawę umożliwiającą kontakt z autentycznym zabytkiem szerokim rzeszom społeczeństwa i poddanie go badaniom, których wyniki mówią o naszych wspólnych korzeniach.

Bibliografia:

M. Sabaciński, Nagrody za odkrycie zabytku archeologicznego. Poradnik uczciwego znalazcy, Archeologia Żywa 1 (71) 2019, s. 48–51.

Autor: Wioleta Jaskólska