Wpisz czego szukasz

Wybierz kategorie

Strona główna > Baza Wiedzy > Czym jest zabytek i jakie są jego rodzaje?

Czym jest zabytek i jakie są jego rodzaje?

22 czerwca 2018
Wpis należy do kategorii:

Zabytek jest materialnym świadectwem historii w jej szerokim rozumieniu –  przekazuje wiedzę o czasach, w których powstał: o ówczesnej kulturze, osiągnięciach w sztuce, nauce, gospodarce.  Stanowi upamiętnienie życia codziennego, ale też dokument niecodziennych wydarzeń. Przekaz ten ma istotną wartość dla nas w kształtowaniu tożsamości, wrażliwości estetycznej – tę wartość mamy obowiązek przekazać przyszłym pokoleniom.

Pojęcie zabytku w zależności od czasów było nieco odmiennie rozumiane – odzwierciedlało stan wiedzy i poglądów. Przetrwało jednak przekonanie o znaczeniu zabytku, które tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1920 r. głoszone było przez Ministerstwo Sztuki i Kultury w publikacji „Opieka nad zabytkami i ich konserwacja”: „Zabytki sztuki i kultury łączą przeszłość z przyszłością, świadczą o dziejach ludzkości, mówią nam o czynach przodków, o życiu ich, dążeniu i upodobaniach. (…) Zabytki są pełnym wartości mieniem całego narodu. Ani jedno pokolenie nie ma prawa uważać się za bezwzględnego ich właściciela. Jest tylko czasowym ich depozytariuszem”.

Obecną definicję zabytku określa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z art. 3. pkt 1 i 2 „zabytek nieruchomy to nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości”, „będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Z definicji tej wynika, że zabytek jest stylowo, historycznie lub kulturalnie związany z okresem lub epoką zakończoną. Nie ustala ona jednak granicy czasowej, typologicznej, które warunkowałyby uznanie obiektu za zabytek. Ustawa utrzymuje dotychczas stosowany podział zabytków na zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne.

Ratusz Staromiejski w Toruniu. Fot. P. Kobek, arch. Narodowego Instytutu Dziedzictwa

Międzynarodowa karta konserwacji i restauracji zabytków i miejsc zabytkowych, tzw. Karta Wenecka z 1964 r. mówi, że „Pojęcie zabytku obejmuje zarówno odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca, będące świadectwem poszczególnych cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znaczenia kulturalnego”. Zabytkiem nieruchomym może być zatem pojedynczy obiekt, ale też zespół budynków, elementy zagospodarowania przestrzeni wzbogacające krajobraz miejski i wiejski, założenie urbanistyczne lub zabytkowy układ przestrzenny.

Ze względu na zróżnicowanie typologiczne zabytków nieruchomych ustawa z 2003 r. częściowo definiuje i wyodrębnia podstawowe ich rodzaje:

  1.  krajobrazy kulturowe – czyli obszary ukształtowane historycznie w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka zawierające elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji. Mogą to być krajobrazy naturalne wzbogacone historycznymi obiektami architektury i elementami zagospodarowania terenu, jak dawne układy komunikacyjne, np. brukowane drogi, aleje, kapliczki przydrożne itp.;
  2. układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane – historyczne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg, np. historyczne dzielnice i osiedla, place i ulice (jako wnętrza urbanistyczne). Zabytkiem może być też historyczny zespół budowlany – powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniająca się ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi;
  3. dzieła architektury i budownictwa (np. obiekty sakralne, rezydencjonalne, użyteczności publicznej, mieszkalne i gospodarcze);
  4. dzieła budownictwa obronnego (np. twierdze i ich elementy, forty, fortyfikacje zamków i dworów obronnych);
  5. obiekty techniki i przemysłowe (np. hale produkcyjne i obiekty towarzyszące w zespołach fabrycznych, parowozownie, kotłownie, wieże szybowe w kopalniach, młyny, wiatraki, urządzenia hydrotechniczne, wodociągowe wieże ciśnień, mosty i wiadukty, elektrownie, gazownie i wodociągi;
  6. cmentarze;
  7. parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni;
  8. miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

W ustawie wymieniono jedynie najważniejsze rodzaje zabytków nieruchomych – lista ta jest otwarta, a część materialnego dziedzictwa kulturowego trudna do ujęcia w kategorie ze względu na różnorodność i bogactwo rozwiązań stosowanych w przeszłości. Ochronie mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne bądź tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6 ust. 2 ww. ustawy).

Wielokrotnie istnieje także potrzeba wyznaczenia ochrony otoczenia zabytku, aby ocalić go od niewłaściwego zagospodarowania w sąsiedztwie i przez to umniejszenia jego walorów widokowych lub całkowitej ich utraty. Zabytki pełnią ważną funkcję w krajobrazie miejskim lub wiejskim. Często zachowany został pierwotny sposób zagospodarowania najbliższego terenu wokół zabytku – ukształtowanie terenu, dróg, zadrzewienia – by mógł być on odbierany we właściwym kontekście przestrzennym pozwalającym na pełne wyeksponowanie jego wartości artystycznych i estetycznych. Zabytek należy również chronić przed innymi czynnikami zewnętrznymi, które mogłyby uszkodzić jego substancję, np. bliskimi lokalizacjami inwestycji niebezpiecznych dla stabilności jego konstrukcji, takimi jak drogi o dużym natężeniu ruchu, zakłady przemysłowe. Obszary ochronne wokół zabytku powinny zapewnić bezpieczne oddalenie szkodliwych inwestycji od obiektu.

Prawną ochronę zabytków bez względu na ich stan zachowania zapewnia art. 7 wspomnianej ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, który wyznacza cztery formy ochrony zabytków nieruchomych:

a) wpis do rejestru zabytków;

b) uznanie za pomnik historii;

c) utworzenie parku kulturowego;

d) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Za obiekty szczególnie wyróżnione ze względu na nadaną im formę ochrony i rangę uznane są dobra wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

 

Autor: Anna Lorek

 

Dowiedz się więcej: 

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Czy artykuł był pomocny?
Powiązane Baza Wiedzy (7)
Powiązane Ścieżki działania (1)
Powiązane Dobre Praktyki (0)
Powiązane Narzędzia (0)
Powiązane Akty Prawne (0)
Powiązane Rewitalizacja (1)
Powiązane Publikacje (0)

Zobacz także

Wpisz czego szukasz