Dziedzictwo i przestrzeń w strategiach: część II – interdyscyplinarne wiązanie tematów

Celem tekstu jest zwrócenie uwagi na wybrane kwestie związane z procesem przygotowywania strategii samorządowych. Skupiono się na tych, które bywają pomijane lub sprawiają trudności. Szczególną uwagę zwrócono na pomijany często element przygotowań do prac na dokumentem polegający na inwentaryzacji sporządzonych już opracowań użytecznych w pracach nad strategią. Lejtmotywem artykułu jest jedno z ciekawszych wyzwań merytorycznych stojących przed twórcami strategii samorządowych, polegające na zorientowanym na przyszłość wiązaniu ze sobą tematów dziedzictwa i przestrzeni.

Rola gminy w przygotowaniu opracowań użytecznych przy sporządzaniu strategii

Od co najmniej kilkunastu lat rośnie świadomość Polaków dotycząca możliwości wpływu na politykę przestrzenną prowadzoną przez samorządy. Na władze samorządowe wywierana jest społeczna presja dotycząca kierunków zmian w kształtowaniu przestrzeni. Zwiększyła się świadomość narzędzi, jakimi dysponują mieszkańcy. Za tymi zmianami podążają (choć, jak się wydaje, zdecydowanie zbyt wolno) zmiany aktów prawnych regulujących te kwestie. Przykładami mogą być ustawy: tzw. krajobrazowa (Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz.U. 2015 poz. 774) oraz rewitalizacyjna (Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz.U. z 2015 r., poz. 1777), a także trwające prace nad Kodeksem Urbanistyczno-Budowlanym. Kierunek zmian rzeczywistości prawnej zapowiada więc bardziej interdyscyplinarne podejście do tematów związanych z kształtowaniem polityki jednostek samorządu terytorialnego. Gminy zaczynają dysponować coraz szerszą gamą opracowań, których tematyka może być wykorzystywana przy opracowywaniu strategii. Duża ilość danych, jakimi dysponujemy, powoduje jednak szum informacyjny utrudniający wyłuskanie spośród nich tych, które są istotne dla sporządzania strategii. Poradzenie sobie z tym problemem jest zadaniem osoby odpowiedzialnej za organizację procesu sporządzania dokumentu. Wcześniejsze przygotowanie przydatnych przy sporządzaniu dokumentu danych pomoże uniknąć sytuacji, w których zespół zajmujący się strategią będzie analizował kwestie już dawno przebadane, opisane i będące w zasobach Urzędu Gminy. Istniejące już opracowania, które mogą okazać się istotne, warto przekazać autorom strategii lub nawet literalnie wskazać je w specyfikacji zamówienia tego dokumentu (w przypadku, gdy dokument jest zlecany zewnętrznym ekspertom). Do tego typu opracowań mogą należeć między innymi:

– wcześniejsze strategie,

– gminne programy rewitalizacji,

– inwentaryzacje urbanistyczne, architektoniczne, konserwatorskie,

– plany miejscowe, studium gminy, plany zagospodarowania województwa, uchwały krajobrazowe,

– foresighty,

– analizy potencjałów gminy,

– opracowania stworzone przez jednostki zewnętrzne – inwestorów, stowarzyszenia, instytucje kultury,

–  projekty, w których sporządzaniu brała udział lokalna społeczność,

– opracowania środowiskowe mogące wpływać na kierunki rozwoju gminy,

– analizy komunikacyjne (dotyczące komunikacji indywidualnej i publicznej),

– opracowania o skali ponadgminnej – regionalne, euroregionalne.

Wiązanie tematów dziedzictwa i przestrzeni w strategii 

Przechodząc do etapu pracy merytorycznej nad dokumentem warto z kolei zdawać sobie sprawę, gdzie można szukać związków tematyki dziedzictwa i przestrzeni. Powiązania te da się zamknąć w szerokiej definicji krajobrazu kulturowego. Tym niemniej warto uzmysłowić sobie rozległość zagadnienia poprzez zdefiniowanie kilku powiązań dziedzictwa i przestrzeni oraz wyjaśnienie ich specyfiki na przykładach. Należy pamiętać, że strategia w każdej gminie będzie miała inne uwarunkowania. Niektóre z wymienionych zależności między dziedzictwem a przestrzenią mogą więc w ogóle nie zachodzić, a wiele z nich może okazać się nieistotne dla przyszłego rozwoju. To jednak zadanie dla interdyscyplinarnego zespołu pracującego nad dokumentem, który będzie potrafił zdefiniować i ocenić te relacje.

Lokalność

Postawienie lokalności na pierwszym miejscu w czasach globalizacji można uznać za nieco przewrotne. Strategie są jednak dokumentami, w których lokalność może zostać na nowo zdefiniowana i stanowić fundament do budowania przyszłości. Kwestie dziedzictwa i przestrzeni odgrywają często w tym procesie kluczową rolę. Lokalność w strategiach może objawiać się w wielu obszarach – gospodarczym, przestrzennym, kulturowym, środowiskowym.

Przykładem obrazującym pierwszy z wymienionych obszar gospodarczy może być choćby położenie w strategii akcentu na lokalny biznes i rzemiosło (zamiast lub równolegle do zdobywania inwestorów zewnętrznych). Małe i średnie przedsiębiorstwa są siłą napędową gospodarki, więc poza przygotowywaniem terenów pod nowe inwestycje (tzw. inwestycje typu greenfield), uzasadnione jest podkreślenie w dokumencie roli lokalnego biznesu. To on w wielu przypadkach decyduje o specyfice miejsca, budując jego wyjątkowość. Właściciele lokalnych przedsiębiorstw zarządzają zazwyczaj dużą częścią historycznej materialnej tkanki miejscowości (prowadząc swoje firmy w parterach kamienic, historycznych obiektach przemysłowych, warsztatach czy oficynach). Inwestowanie w historycznym zasobie (tzw. inwestycje brownfield) niesie ze sobą dużo większe wyzwania i większe są także jego koszty. Jednocześnie przynosi ono ze sobą daleko idące skutki dla życia mieszkańców – przekształcając przestrzeń codziennego życia. Przykładem takiego działania może być otwarcie nowych zakładów rzemieślniczych i punktów usługowych na jednej z ważnych ulic miejscowości. Taka zmiana wpływa na atrakcyjność centrum, przyciąga nowych przechodniów, nowe witryny zmieniają wygląd ulicy, decydując o jej prestiżu, zmieniają wizerunek miejsca, tworząc kolejne tego typu inwestycje i aktywizując całą okolicę. Tego typu transformacje przestrzeni często twórczo wykorzystują zastane materialne elementy dziedzictwa. W efekcie lokalni przedsiębiorcy, rozumiejący specyfikę miejsca, przekształcają historycznie uwarunkowaną przestrzeń. Wykorzystują przy tym twórczo materialne dziedzictwo kulturowe.

Wzmacnianie lokalności może mieć również wymiar przestrzenny w większej skali – całych osiedli, dzielnic lub sołectw. Jest on nieraz niedostrzegany, bo dla lokalnej społeczności wydaje się oczywisty i powszedni. Często dopiero zespół specjalistów sporządzających strategię, patrzący na uwarunkowania przestrzenne z pewnego dystansu, pomaga zdefiniować je jako cenny zasób. Mogą nim być charakterystyczne układy zabudowy sprzyjające integracji sąsiedzkiej lub wprost przeciwnie – wzmagające poczucie odosobnienia i sprzyjające wypoczynkowi. Zasobem przestrzennym mogą być odmienne od siebie typy osiedli, urozmaicające ofertę mieszkaniową miejscowości bądź wielkomiejska skala zabudowy, wyróżniająca miejscowość spośród innych. Przykłady można mnożyć, ale prawie każdy z nich wiąże się z lokalnym dziedzictwem urbanistycznym. Immanentną cechą miast jest ich ciągła transformacja, przekształcanie się. Wielowiekowe nawarstwianie się zmian buduje lokalne dziedzictwo i decyduje o jego specyfice. Umiejętne zdefiniowanie przestrzennych wartości dziedzictwa kulturowego daje solidne podstawy do budowania strategii rozwoju. To właśnie odmienność i wyjątkowość miejsca stanowi jego siłę.

Piękno
Piękno jest trudno definiowalne, szczególnie w odniesieniu do przestrzeni miasta. To, co jednym się podoba, inni uważają za nudne. Kicz może być symbolem luksusu lub zawstydzać. Miejscowość planująca budowanie swojej przyszłości w powiązaniu z wartością piękna, estetyki przestrzeni, musi na czymś bazować. Przemyślane studium gminy i plany miejscowe zapewnią dobrą urbanistykę, ale mają ograniczony wpływ na architekturę. Nawet najlepsza urbanistyka nowych terenów inwestycyjnych nie gwarantuje więc ich piękna. Ponadto możliwości rozwoju przestrzennego oparte na ekspansji na nowe tereny zaczynają się w Polsce kończyć. Ograniczą je problemy komunikacyjne i koszty infrastruktury wytwarzane przez suburbanizację. Poszukując wartości piękna w przestrzeni naturalnie zwraca się wobec tego coraz częściej uwagę na historyczną tkankę miasta – pojedyncze budynki, zespoły zabudowy, parki, tereny poprzemysłowe. Przyszłością jest przekształcanie starej, nobliwej tkanki miejscowości i dawanie jej szansy na nowe życie poprzez odkrywanie dla niej nowych funkcji. Do nowej przestrzeni musimy się przyzwyczaić i ją oswoić. Przebudowa przestrzeni historycznie zagospodarowanej, choć skomplikowana jako proces, przynosi często spektakularne efekty. Przekucie tych teoretycznych założeń na zapisy strategii wymaga niejednokrotnie odniesienia się w dokumencie do konkretnych miejsc. Czasem pomocne jest wskazanie kierunków ich przekształceń nie tylko w formie tekstowej, ale i graficznej – szkiców, map, wizualizacji. Zapisy strategii łatwiej wtedy przełożyć na ustalenia Gminnych Programów Rewitalizacji i planów miejscowych. 

Środowisko
Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego w miastach, wsiach, całych obszarach gmin jest jedną z wielu kwestii, jakimi zajmuje się gospodarka przestrzenna. Ma to swoje przełożenie na  dokumenty planistyczne. Nie wszystkie elementy tego zagadnienia są dostrzegane przez mieszkańców w ich codziennym życiu (np. jak podziemne zbiorniki wód czy trudnodostępne obszary siedlisk chronionych gatunków). Każdy mieszkaniec ma natomiast kontakt z terenami zieleni – parkami, skwerami, ogrodami, ogrodami działkowymi, nadrzecznymi bulwarami lub choćby zielenią przyuliczną. Przekształcona przez człowieka, dostosowana do jego potrzeb zieleń jest zasobem przestrzennym, który wpływa na funkcjonowanie lokalnej społeczności. Jednocześnie część z tych obszarów jest dziedzictwem kulturowym – prawie każda miejscowość ma swój historyczny park, charakterystyczny zieleniec albo aleję drzew. Ta oczywista korelacja wartości dziedzictwa i przestrzeni jest zaskakująco rzadko poruszana w strategiach rozwoju, a jeśli już – traktowana jest jako coś oczywistego, o czym można wspomnieć, pochwalić się, ale nie bardzo wiadomo, co z tego wynika.

Twórcze podejście do tematu terenów zieleni w strategiach może traktować zieleń stanowiącą dziedzictwo miejsca jako fundament przyszłego rozwoju. W zależności od gminy proces ten może polegać na stworzeniu dostosowanego do jej potrzeb systemu terenów zielonych. Jego punktami węzłowymi mogą być obszary oceniane jako wartościowe dziedzictwo i stanowiące dla mieszkańców ważne miejsca orientacyjne w przestrzeni. Łączenie małych terenów zieleni w większe systemy przynosi wartość dodaną nie tylko dla mieszkańców (ciągłość terenów rekreacyjnych), ale też dla środowiska przyrodniczego (migracje zwierząt czy przewietrzanie terenów zurbanizowanych). Rozwijanie systemu terenów zielonych z poszanowaniem dziedzictwa miejsca może więc stanowić istotną kwestię w strategii rozwoju. Jednocześnie nie powinno być odosobnionym wątkiem tego dokumentu, ale stanowić ważny element realizujący szerszą wizję rozwoju.

Zarządzanie
Mniej materialnym obszarem przenikania się elementów dziedzictwa i przestrzeni w strategiach jest zarządzanie. Wiele strategii odnosi się wprost do systemu zarządzania gminą, sugerując podjęcie pewnych działań instytucjonalno-administracyjnych, które umożliwiłyby realizację przyjętej wizji rozwoju. „Szaleństwem jest robić wciąż to samo i oczekiwać różnych rezultatów” – ta wypowiedź Alberta Einstaina najlepiej uzasadnia potrzebę zapisania w strategiach pewnych sugestii dotyczących zmian w procesie zarządzania jej wdrażaniem. Zarządzanie ma również wpływ na tematykę przestrzeni i dziedzictwa w strategiach. Szczególnie gdy myślimy o zarządzaniu typu governance, czyli zdecentralizowanym, realizowanym przez różne jednostki, zależnie od tematu, jakiego dotyczy.

Przykładem może być zarządzanie rozwojem śródmiejskiej ulicy handlowej. Galerie handlowe nauczyły się naśladować ulice handlowe (choć w rzeczywistości nimi nie są, udając tylko prawdziwe przestrzenie publiczne). Przejęły jednak najlepsze cechy ulic, mając jednocześnie nad nimi przewagę w postaci skutecznego marketingu, finansowania, niezależności od czynników atmosferycznych, a co może najważniejsze – przemyślanego, spójnego zarządzania. Obecnie więc ulice zaczynają uczyć się od galerii handlowych, jak sobą zarządzać, traktując się jako spójną ofertę (nie zaś jak zespół niezależnie funkcjonujących punktów usługowych). Któż bowiem nie słyszał o Piątej Alei w Nowym Yorku, paryskiej Champs Elysées, Krupówkach albo warszawskim Nowym Świecie? Ulice mogą więc być markami same w sobie, mieć swój wizerunek i wartość. Strategia stawiająca sobie za cel ożywienie ulic/ulicy handlowej będzie wiec zapewne zakładała częściową wymianę działalności wzdłuż niej funkcjonujących, przekształcenie jej przestrzeni w celu spełnienia oczekiwań przyszłych użytkowników, ale jednocześnie podkreślenie jej atrakcyjności w oparciu o materialne wartości dziedzictwa przestrzeni. Taki proces nie jest jednak łatwy, bo w odróżnieniu od galerii handlowych zarządzanych przez jeden podmiot „właścicieli” ulicy jest wielu. Dlatego temat zarządzania rozwojem ulic coraz częściej pojawia się w strategiach. Elementem, który musi być brany pod uwagę w konstruowaniu takich procesów zarządczych jest też dziedzictwo kulturowe tych miejsc. To właśnie ono wpływa na wyjątkowość przestrzeni rewitalizowanej ulicy i daje przewagę nad innymi punktami handlowymi w mieście.

Transport
Tematyka transportu w dokumentach strategicznych chyba jako ostatnia kojarzy się z kwestią dziedzictwa. Łączona jest raczej z nowoczesną techniką, skutecznością, częstotliwością, nowymi inwestycjami w infrastrukturę. Tym bardziej warto podkreślić, jak dużą rolę tematyka dziedzictwa pełni w tym obszarze tematycznym. Nie ma strategii, która nie poruszałaby tematu transportu, mobilności czy komunikacji. Jednocześnie tylko nieliczne wskazują na łączące się z transportem kwestie związane z dziedzictwem materialnym. Jest ich niemało – wystarczy wypisać listę historycznych obiektów związanych z systemami komunikacyjnymi na analizowanym obszarze, aby wyłuskać spośród nich te, które są elementami lokalnego dziedzictwa, np.:

– historyczne mosty, wiadukty, kładki;

– dworce, przystanki kolejowe i autobusowe (historyczne i wartościowe nowożytne);

– detale (ozdobne elementy infrastruktury komunikacyjnej);

– nawierzchnie ulic, pozostałości nieczynnych torowisk.

Tego typu elementy mają niejednokrotnie wartość symboliczną dla lokalnych społeczności. Mogą być jednak również inspiracją przy tworzeniu nowej jakości przestrzeni. Nadanie im odpowiedniej roli w strategii może podnieść je do rangi symboli nowej wizji dla gminy. Przykładem takich działań może być choćby:

– dworzec autobusowy czy kolejowy dla miejscowości aspirującej do odgrywania centrotwórczej roli lokalnego węzła komunikacyjnego,

– wskazanie nieczynnych torowisk jako uwarunkowania do kształtowania przestrzeni nowych terenów inwestycyjnych,

– renowacja wiaduktu kolejowego stanowiącego wizerunkowy symbol miejscowości.

Wizja
Poprzedzająca strategię diagnoza stanu gminy powinna zostać opracowana z uwzględnieniem obu poruszanych w artykule kwestii – przestrzeni i dziedzictwa. Oba te elementy mogą (choć nie we wszystkich przypadkach muszą) mieć kluczowy wpływ na określenie wizji rozwoju. W związku z powyższym marginalizowanie ich w diagnozie może negatywnie wpłynąć na zrozumienie sytuacji, w jakiej znajduje się gmina. Co za tym idzie – w określeniu przyszłościowej wizji nie zostaną odpowiednio podkreślone dwa czynniki w oczywisty sposób silnie wpływające na tożsamość lokalnej społeczności. Budowanie zaś strategii bez zrozumienia lokalnej specyfiki dziedzictwa i przestrzeni może być błędem, który trudno naprawić na dalszych etapach pracy nad dokumentem.

Autor: Michał Ciesielski