Diagnoza stanu zachowania elementów dziedzictwa – propozycja działań dla gminy

W opiece nad zabytkami niesłychanie ważna jest diagnoza stanu zachowania. Pozwala ona na określenie potrzeb konserwatorskich, planowanie wydatków oraz niezbędnych działań. Istotne jest więc wykonanie przeglądu zabytkowego zasobu, ustalenie jego kondycji, a następnie rozpisanie harmonogramu postępowania zmierzającego do naprawy tego stanu. Przyjrzyjmy się, jak dokonać prawidłowego rozpoznania oraz jakie podjąć kroki, aby należycie i skutecznie chronić zabytki.

Określenie stanu zachowania zabytku

Niekiedy już na pierwszy rzut oka jesteśmy w stanie określić, że stan zachowania jakiegoś dzieła sztuki jest nie najlepszy. Na pewno zauważymy uszkodzenia typu: pęknięcia materiału, jakieś ubytki, zmianę kolorystyki zabytku czy narośle, takie jak mech i porosty. Jednak trudno będzie stwierdzić, jak bardzo głęboko te destrukcyjne zmiany wniknęły w strukturę obiektu. Taką profesjonalną i pogłębioną diagnozę postawi tylko specjalista z odpowiedniej dziedziny. Niekiedy ocenę stanu zachowania znajdziemy na aktualnej karcie ewidencyjnej. Jednak zdarza się, że dokumentacja została wykonana znacznie wcześniej, a stan techniczny obiektu radykalnie się zmienił. Wówczas najlepszym rozwiązaniem będzie zatrudnienie fachowca, który dokona analizy technicznej substancji zabytkowej, określi ubytki, oceni strukturę materiału oraz wpływ czynników atmosferycznych i drobnoustrojów. Pogłębiona analiza pozwoli na doprecyzowanie zaleceń konserwatorskich oraz określenie pilności działań naprawczych. Dzięki temu możliwe będzie przygotowanie właściwie dobranego programu prac.

Zidentyfikowanie zagrożeń, czyli ocena środowiska

Oceniając stan zachowania zabytku, należy jednocześnie zastanowić się nad środowiskiem, w którym obiekt się znajduje, oraz nad jego wpływem na to środowisko. Zabytek może być w danym momencie w dobrym stanie zachowania, natomiast jeśli będzie przechowywany w niekorzystnych warunkach, w dłuższym okresie jego kondycja może podupaść.

Dlatego w przypadku zabytków ruchomych stanowiących wyposażenie budynków należy sprawdzić, czy są one przechowywane w pomieszczeniach posiadających odpowiednie zabezpieczenia przeciwpożarowe i antywłamaniowe. Dodatkowo istotne dla utrzymania zabytków w niepogarszającym się stanie, konieczne jest zapewnienie im optymalnych warunków wilgotnościowo-temperaturowych.

Nie należy również zapominać o zabytkach ruchomych znajdujących się w terenie. Tutaj bardzo istotna będzie izolacja od podłoża zabezpieczająca zabytek przed wilgocią zagrażającą strukturze zabytku oraz zabezpieczenie przed dewastacją oraz złymi warunkami atmosferycznymi. Dla tych obiektów duże zagrożenie będą również stanowić nieprzemyślane inwestycje, które zmienią otoczenie obiektu, widok na obiekt lub przesuną go w miejsce całkowicie niezwiązane z jego historią oraz funkcją.

Zagrożenia dla elementów dziedzictwa i ich wartości oraz kroki, jakie należy podjąć, żeby im przeciwdziałać, zostały szerzej omówione w artykule pt. Zagrożenia dla elementów dziedzictwa i ich wartości.

Określenie statusu obiektu

Ważnym krokiem w procedurze rozpoznania obiektów znajdujących się na terenie gminy jest określenie ich statusu własnościowego. Pozwala to na doprecyzowanie, do kogo należą podstawowe obowiązki związane z opieką nad zabytkiem, uświadomienie właścicielowi o konieczności podjęcia kroków związanych z naprawą obiektu, a także niekiedy udzielenie mu pomocy merytorycznej czy finansowej. W kręgu zainteresowań gminy znajdują się zabytki ruchome typu: figury i krzyże przydrożne, należące także do osób fizycznych. Jednak ze względu na prowadzone przez samorządy różne inwestycje w przestrzeni miejskiej konieczne jest rozpoznanie, do kogo należy dany obiekt. Kontakt z właścicielem w celu uzgodnienia inwestycji i napraw związanych z obiektem jest niezbędny, zanim podejmie się jakąkolwiek decyzję w sprawie działań renowacyjnych.

Konieczne jest także ustalenie ochrony prawnej zabytku. Pomniki, fontanny, figury przydrożne czy zabytkowe latarnie najczęściej wpisywane są do rejestru zabytków ruchomych, do księgi B. Oznacza to, że obiekty te nie są uwzględniane w gminnej ewidencji. W związku z tym często niewiele osób zdaje sobie sprawę, że są zabytkami.

Podjęcie działań zmierzających do naprawy stanu zachowania

W momencie gdy zgromadzimy wszystkie informacje na temat zabytków ruchomych, możemy podjąć działania dobrze zaplanowane i adekwatne do zniszczeń oraz zagrożeń. W przypadku walki z zagrożeniami niesłychanie ważna jest profilaktyka zabezpieczająca zabytki, czy to przed katastrofami naturalnymi, jak pożar lub powódź, czy takimi wydarzeniami, jak kradzież, ale również przed niekorzystnymi warunkami przechowywania, poprzez przeniesienie ich do pomieszczeń zapewniających odpowiednie parametry środowiskowe.

Dla figur i krzyży przydrożnych oprócz działań konserwatorskich oraz zabezpieczających przed negatywnym wpływem czynników atmosferycznych istotna będzie także ochrona otoczenia, w którym się znajdują. Wszelkie planowane inwestycje samorządowe nie mogą ignorować istnienia tych zabytków. Ewentualne przesunięcia i przeniesienia w inne miejsce muszą brać pod uwagę uwarunkowania nie tylko związane z zapewnieniem odpowiedniej ekspozycji zabytku i jego najbliższego otoczenia, ale całego kontekstu historycznego, artystycznego oraz społecznego, dla którego obiekt został ustawiony w dotychczasowym miejscu. Dlatego tego typu decyzje muszą być podejmowane z niesłychaną rozwagą i po przeprowadzeniu odpowiednich kwerend oraz po zasięgnięciu opinii specjalistów.

Wszelkie uzgodnienia w sprawie jakichkolwiek prac nad zabytkiem należy prowadzić z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

To samo dotyczy inwestycji w zabytkowych budynkach własności samorządowych. Wszelkie prace naprawcze wymagają najpierw rozpoznania co do detalu architektonicznego oraz zabytkowego wystroju artystycznego (np. balustrady na klatkach schodowych, drzwi, witraże, kominki), a następnie specjalistycznego podejścia, które w planach konserwatorskich i modernizacyjnych będzie chroniło zabytkową strukturę. Niefachowo zaplanowane prace, które zniszczą detal architektoniczny mogą doprowadzić do obniżenia bądź utraty zabytkowych wartości całego budynku.

Dodatkowo, jeśli w wyniku rozpoznania stwierdzimy brak ochrony prawnej dla obiektu ruchomego, który naszym zdaniem przedstawia wartości artystyczne, historyczne bądź jest ważny dla lokalnej społeczności, należy wystąpić z wnioskiem do wojewódzkiego konserwatora zabytków o wpis do rejestru. Taka opieka prawna wymusi działania, które będą chronić zabytek. Dzięki temu urząd konserwatorski będzie sprawował merytoryczny nadzór nad przeprowadzeniem w odpowiedni sposób prac konserwatorskich oraz zabezpieczających, wesprze merytorycznie oraz skoryguje ewentualne pomysły inwestycyjne, a także będzie mógł udzielić finansowego wsparcia.

Ostatecznie należy ułożyć harmonogram prac związanych z opieką nad zabytkami oraz zaplanować wydatki na ten cel. Należy w harmonogramie uwzględnić stan techniczny obiektu oraz pilność wskazanych do wykonania działań. Należy brać pod uwagę, że niektórych zadań związanych z opieką nad zabytkami nie możemy odkładać w czasie ze względu na zaistniałą już destrukcję materiału, która szybko może ulec całkowitemu rozkładowi, co spowodowałoby nieodwracalne straty. Następnie należy się zastanowić nad pozyskaniem środków finansowych na zrealizowanie koniecznych napraw. Oczywiście mogą to być środki samorządowe, ale także środki unijne pozyskane w ramach różnych programów, jak również dotacje od wojewódzkiego konserwatora zabytków. W sprawach dofinansowania konserwacji zabytków ruchomych można także zgłaszać się do różnych organizacji pozarządowych, a nawet zaapelować o zbiórkę do lokalnych społeczności.

Oprócz konkretnych działań naprawczych oraz dobrze zaplanowanych inwestycji szanujących dziedzictwo kulturowe konieczne jest także planowanie edukacji i promocji związanej z kulturowym dziedzictwem lokalnym. Należy bowiem z dużą powagą traktować takie dalekosiężne działania, ponieważ zaprocentują one w przyszłości. W związku z tym niezbędne jest stałe i systematyczne szkolenie kadr samorządowych oraz edukowanie lokalnych społeczności, aby zawsze opieka nad zabytkami mogła być sprawowana z odpowiedzialnością oraz w sposób jak najbardziej kompetentny.

Autor: Ligia Kwiatkowska