Z perspektywy samorządu – Lubin wyróżniony w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa”

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”, przeprowadzany w ramach realizacji Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 2019-2022, ma na celu promowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, rozumianych jako dokumenty strategiczne w kontekście ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym przez samorząd lokalny. W pierwszej edycji konkursu w 2020 roku w kategorii gmin miejsko-wiejskich i wiejskich została wyróżniona GMINA LUBIN.

Gmina Lubin wyróżniona przez jury konkursu za:

• kompleksowy program ochrony zabytków dobrze powiązany z innymi dokumentami strategicznymi i wizją zagospodarowania przestrzennego gminy,
• rozmaitość i wieloaspektowość działań związanych z dziedzictwem kulturowym, planowanych i konsekwentnie wdrażanych w ramach programu, w tym działań o charakterze dokumentacyjnym, konserwatorsko-budowlanym, promocyjnym, edukacyjnym i integracyjnym,
• rozpoznanie potencjału miejsc zabytkowych jako przestrzeni publicznych.

            Gmina wiejska Lubin położona w województwie dolnośląskim kojarzy się z dobrze prosperującym przemysłem wydobywczym i przetwórczym miedzi. Siedziba urzędu gminy znajduje się w Lubinie, ale sama gmina stanowi – można by rzec – rodzaj otuliny dla miasta. Jest to obszar niezwykle różnorodny pod względem przyrodniczym i krajobrazowym, na którym kolejne pokolenia jego mieszkańców pozostawiły bogaty i interesujący zasób zabytkowy. Stanowią go przede wszystkim:  założenia rezydencjonalne – pałace i dwory otoczone rozległymi parkami krajobrazowymi, tworzącymi spójne kompozycje przestrzenne; ponadto liczne świątynie różnych wyznań i cmentarze, układy ruralistyczne w większości o średniowiecznej metryce oraz późniejsze, już nowożytne osady z zachowaną siecią drożną,  zabudową mieszkalną i folwarczną.

Zniszczenia 2. wojny światowej spowodowały niepowetowane straty. Liczne rezydencje legły w gruzach. Zachowaniu dziedzictwa kulturowego i jego wartości nie sprzyjało przerwanie po 1945 r. ciągłości kulturowej. Przez wiele powojennych lat dziedzictwo kulturowe tego regionu było dziedzictwem nieznanym, niezrozumiałym i niechcianym. W oficjalnym przekazie władz PRL podkreślano jedynie piastowski okres historii tych ziem. Inne zabytki niszczały, najczęściej przy bezczynności lub akceptacji osób decyzyjnych.  Zmiana postrzegania i docenienia dziedzictwa nie wydarzyła się nagle, z dnia na dzień. To wieloletni proces, w którym samorząd lokalny odgrywa niezwykle ważną rolę do spełnienia.

Takich pozytywnych w gminie Lubin przykładów tej funkcji oraz konkretnych działań  zrealizowanych w ramach gminnego programu opieki nad zabytkami w latach 2016-2019 jest wiele.  W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na uporządkowanie zaniedbanego przez lata cmentarza ewangelicko-augsburskiego w Osieku. Środki finansowe na ten cel przeznaczyła przede wszystkim gmina oraz Fundacja KGHM Polska Miedź zs. w Lubinie. Relikty nagrobków oczyszczono i wyeksponowano w formie lapidarium. Zadbano o starodrzew. Wydobyte podczas prac ekshumacyjnych szczątki ludzkie poddano kremacji, umieszczono w urnach i pochowano w mogile na cmentarzu gminnym w Zimnej Wodzie. O historii miejsca informuje pamiątkowa tablica. Dawny zniszczony cmentarz – obecnie w formie parku zyskał rangę miejsca pamięci.

Ratowanie dziedzictwa, przywracanie historii, przywracanie pamięci – to proces, który wydaje się być dla samorządu w Lubinie oczywistością. Potwierdzeniem są starania gminy o właściwy stan zachowania nieczynnych cmentarzy w Zimnej Wodzie i w Kłopotowie oraz parków krajobrazowych w Gorzelinie, Miłoradzicach, Siedlcach, Księginicach oraz w Raszowej, gdzie do prac pielęgnacyjnych i porządkowych  zatrudniono osoby bezrobotne, korzystające ze świadczeń  pomocy społecznej. Ta praktyka jest sposobem nie tylko na tworzenie nowych miejsc pracy sezonowej, ale też krokiem ku zachowaniu dziedzictwa i przywracaniu pamięci.

Historyczne parki, wiekowe lipy, dęby i graby, są często jedynymi reliktami założeń pałacowo-parkowych, świadkami dziejów miejscowości i ich właścicieli. Niektóre z nich nadal stanowią „oprawę” barokowych, czy neostylowych pałaców, mówiących o tożsamości miejsca, jednostki, tożsamości odczytywanej właśnie w krajobrazie i współtworzącej go architekturze. Obecnie są one niejednokrotnie miejscem publicznym, służącym lokalnej społeczności, dlatego też znaczenie podjętych działań samorządu w ramach gminnego programu na rzecz ochrony zabytkowych założeń parkowych jest tak istotne i warto je wyartykułować.

Poza wspomnianymi pracami warto zwrócić uwagę na rewaloryzację fosy w Raszowej, która niegdyś otaczała wzniesiony pod koniec XVII w. barokowy pałac Jerzego von Lüttichau (niestety zniszczony w 1945 r. w wyniku bombardowań). Polegała ona m. in. na oczyszczeniu i pogłębieniu fosy, odbudowie przepustu, budowie studni piętrzącej wodę, umocnieniu skarp narzutem kamiennym oraz wykorzystaniu trzech mostów prowadzących niegdyś do pałacu jako elementów szlaków turystycznych[1]. Fosa nie tylko pełni funkcję turystycznej atrakcji, służy mieszkańcom i wykorzystywana jest do organizacji Gminnych Zawodów Kajakarskich.

„Dokonania w zakresie rewitalizacji parków zabytkowych nie kończą się wraz z finalizacją projektów – podkreśla wójt gminy Pan Tadeusz Kielan – bieżące utrzymanie tych obszarów, ich pielęgnacja przeciwdziałają procesowi degradacji i zaniedbania. Dodatkowym walorem w tym zakresie jest także wymiar edukacyjny, albowiem każdy z tych obiektów posiada dobrze opisaną ścieżkę przyrodniczą”.

Wszystkie działania przy zabytkowych założeniach parkowych, cmentarzach, to może niewielkie inwestycje gminy Lubin w skali potrzeb, lecz to ważny krok w procesie nie tylko zachowania, ale i przywracania pamięci tych niezwykłych miejsc. W dużej mierze, to także krok w procesie integracji lokalnej społeczności, poprzez tworzenie miejsc spotkań i rekreacji mieszkańców wsi, turystycznych atrakcji, to proces idący w kierunku „urbanizacji obszarów wiejskich”.

Gmina Lubin rokrocznie wspiera finansowo właścicieli zabytków poprzez udzielanie dotacji na prace remontowe i konserwatorskie. W latach 2016-2019,  w okresie obowiązywania gminnego programu opieki nad zabytkami, udzieliła 34 dotacji w kwocie łącznej 1775663 zł. Jak na gminę wiejską to bardzo wysoki poziom zaplanowanych i wydatkowanych środków. Jaka jest metoda na regularne przyznawanie dotacji i czy mają one wpływ na zaangażowanie wnioskodawców w proces ochrony zabytków?

„Dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach –  wyjaśnia wójt gminy – traktujemy jako stałą pozycję budżetową, mającą charakter instrumentu motywacyjnego dla właścicieli zabytków do podejmowania działań na rzecz ich odnowy, a także pozyskiwania środków z innych źródeł. Wykonywane przez lata prace to m. in.: remonty dachów, elewacji wewnętrznych i zewnętrznych, wymiana i renowacja stolarki okiennej i drzwiowej, a także konserwacja cennych zabytków ruchomych – ołtarzy, chrzcielnic, ambon, prospektów organowych czy figur świętych. Świątynie, bo w nich prowadzona jest zdecydowana większość prac nabierają blasku i zupełnie nowego, atrakcyjnego wyglądu. Te efekty – dodaje wójt – to najlepsza motywacja do dalszych działań, czy do „zarażania” dobrymi praktykami tych, którzy mają jeszcze jakieś opory w dbaniu o dziedzictwo materialne. Staramy się także służyć wsparciem merytorycznym, doradztwem na każdym etapie pozyskiwania czy rozliczania dotacji. Nie bez znaczenia w tym procesie jest także aktywność tzw. lokalnych liderów (radni, przedstawiciele rad parafialnych), którzy wspierają i pomagają parafiom w prowadzeniu działań na rzecz utrzymania zabytków w jak najlepszym stanie. 

Nie można ukrywać  faktu, że należymy do zamożnych gmin, zatem tym bardziej zależy nam, aby pieniądze którymi dysponujemy były wydatkowane na dobre cele i zainwestowane z myślą o kolejnych pokoleniach”.

Regularne wsparcie działań przy obiektach zabytkowych położonych na terenie gminy możliwe jest w gminie Lubin od 2006 r., kiedy to podjęta została pierwsza uchwała w sprawie określenia zasad i trybu udzielania dotacji. Wsparcie finansowe z budżetu gminy przyniosło wyraźne efekty w postaci poprawy stanu zachowania poszczególnych zabytków i zachęca do dalszych działań. Beneficjenci, właściciele zabytków dobrze oceniają współpracę z samorządem, podkreślając zainteresowanie realizacjami i wsparcie na różnych etapach prac.

Jednym z istotnych elementów zasobu zabytkowego gminy Lubin są układy ruralistyczne, w większości o średniowiecznej metryce lub nowo lokowane po 1773 r., skłaniające do ochrony zarówno sieci drożnej jak i zabytkowej zabudowy. Jedną z form ochrony są zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Gmina Lubin w całości „pokryta” jest miejscowymi planami? To wyjątkowa sytuacja i kolejny atut wyróżniający gminę na tle innych w Polsce.

„Długotrwałe i czasochłonne procedury uchwalania planów zagospodarowania przestrzennego, ich aktualizacja są kłopotliwe, ale w ostatecznym rozrachunku znacznie ułatwiają prowadzenie spraw w zakresie ładu przestrzennego, a mieszkańcom podejmowanie decyzji co do możliwości zabudowy swoich nieruchomości oraz prowadzenia działalności, dlatego cenimy sobie taką politykę  gospodarką przestrzenną – podkreśla wójt.

Różnorodne inwestycje w gminie Lubin są podbudowane wyjątkowymi działaniami miękkimi, związanymi z promocją i edukacją w zakresie szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego. Aktywność gminy i lokalnych organizacji jest ponadprzeciętna, a zaangażowanie licznych podmiotów przekłada się w dużym stopniu na kształtowanie świadomości znaczenia dziedzictwa.

Godnym uwagi przedsięwzięciem dla gminy wiejskiej są publikacje w postaci monografii poszczególnych sołectw prezentujących ich historię oraz walory zabytkowe i współczesne. Do roku 2019 wydano łącznie dwanaście opracowań dla następujących miejscowości: Osiek, Chróstnik, Siedlce, Niemstów, Zimna Woda, Obora, Krzeczyn Wielki, Miłoradzice, Raszówka – Lipiny, Pieszków, Składowice, Zalesie i Lisiec. Ponadto w ramach realizacji gminnego programu wydano przewodniki przyrodnicze dla zabytkowych parków w Gorzelinie, Miłoradzicach, Raszowej i Siedlcach.

Dziedzictwo gminy przybliża i definiuje szereg innych atrakcji turystycznych wykreowanych w ramach gminnego programu opieki nad zabytkami. Na przykład  rozbudowana trasa rowerowa, która została skierowana tak, by umożliwić odkrywanie ciekawych miejsc, w tym zabytków gminy Lubin. Od 2016 r. organizowany jest Gminny Rajd Rowerowy, którego uwieńczeniem jest uzyskanie odpowiednio brązowej, srebrnej lub złotej odznaki „Znam Gminę Lubin”.

W ramach gminnego programu kolejne zabytki oznakowano tablicami informacyjnymi, podobnie jak prowadzący przez gminę Szlak św. Jakuba. W 2019 r. opracowano i przeprowadzono pierwszą w gminie grę terenową Tropami Historii w Szklarach Górnych łączącą zabawę z edukacją, skierowaną do dzieci, młodzieży oraz całych rodzin. Celem gry jest prezentacja najciekawszych zakątków związanych z historią miejscowości, m. in. kościoła pw. śś. Piotra i Pawła z unikatowymi epitafiami z XVI i XVII w., barokowego pałacu w otoczeniu ogrodu ozdobnego i parku krajobrazowego oraz dawnej karczmy. Quest poza papierową wersją (w języku polskim i francuskim) posiada także wersję mobilną.

Interesującą inicjatywą spośród działań edukacyjnych był zorganizowany w 2019 r. przez Szkołę Podstawową im. Janusza Korczaka w Niemstowie konkurs pn.: Gminny Konkurs Wiedzy o Zabytkach. Uczniowie musieli wykazać się nie tylko wiedzą o zabytkach gminy, ale również przygotować prezentację i makietę wybranego obiektu. Starannie wykonane makiety zainspirowały wójta gminy Lubin do zorganizowania wystawy „Zabytki Gminy Lubin”  i ich prezentacji w Ośrodku Kultury Gminy Lubin (dalej: OKGL). W ten sposób kilkadziesiąt makiet stało się okazją do spotkań, rozmów, poznawania lokalnej historii. OKGL działa niezwykle prężnie w zakresie krzewienia edukacji o dziedzictwie kulturowym prowadząc liczne koła zainteresowań, organizując imprezy promujące lokalną kulturę, tradycje, obyczaje i obrzędy m.in. poprzez koncerty, konkursy, warsztaty kulinarne, muzyczne, teatralne, taneczne, czy rękodzielnicze. Gmina Lubin kipi wręcz pomysłami i inicjatywami służącymi edukacji i popularyzacji dziedzictwa kulturowego. Skąd te inicjatywy, pomysły?

„Niekiedy wystarczy w podejmowane działania wpleść tematykę zabytkową – tłumaczy Pani Barbara Tórz kierownik Referatu Oświaty, Kultury, Kultury Fizycznej i Zdrowia, odpowiedzialnego za sprawy związane z zabytkami –  iść z duchem czasu, ale jednocześnie nie zapominając o przeszłości umiejętnie scalać te dwie przestrzenie i dwa różne horyzonty czasowe Przeszłość i Teraźniejszość. Doskonałym  przykładem tego rodzaju praktyk są np. gry terenowe, gdzie na bazie obiektów historycznych, zabytkowych oraz dziejów danej miejscowości wdrażamy nowoczesny, modny sposób korzystania z przestrzeni. Nie staramy się opierać na dorobku innych samorządów i kopiować rozwiązań, lecz dążymy do podejmowania autorskich inicjatyw na różnych polach działania, wsłuchujemy się w potrzeby, czerpiemy informacje z konferencji, wyjazdów studyjnych, obserwujemy dobre praktyki, a przede wszystkim oceniamy swój potencjał i  podejmujemy różne próby jego ukazania, jak również uwrażliwienia zarówno najmłodszych i najstarszych na walory otaczającej rzeczywistości. Skąd te pomysły? – przychodzą same wraz z miłośnikami zabytków. Staramy się im nie przeszkadzać, tylko w odpowiednim momencie udzielać wsparcia, a że mamy w najbliższym otoczeniu kreatywnych ludzi – to są efekty. Wszystkie działania edukacyjne, w zakresie popularyzacji i promocji dziedzictwa kulturowego naszej gminy są dla nas czymś naturalnym, normalnym, stąd zaskoczeniem była nominacja w  konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” i tak pozytywna ocena tych realizacji przez jury konkursu. Gdyby nie spojrzenie z zewnątrz, to pewnie nadal nie mielibyśmy świadomości, że wyróżniamy się w działaniach na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego na tle innych gmin”.

Wszystkie działania edukacyjne czy promocyjne lubińskiego samorządu są rzeczywiście wyjątkowe na tle działalności gmin wiejskich, a szczególnie ważne na terenach, na których po 1945 r. nastąpiło przerwanie ciągłości kulturowej, gdyż uzupełniają one edukację na poziomie lokalnym, czyli najbardziej istotnym dla dostrzeżenia i zachowania wartości dziedzictwa.

Przy prezentacji Gminy Lubin nie można pominąć także kwestii dotyczących prowadzenia gminnej ewidencji zabytków czy sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami. W świetle danych GUS z 2019 r. 71 % gmin w Polsce nadal nie założyło ewidencji zabytków, a  Gmina Lubin prowadzi ewidencję od 2003 r., monitoruje, a w 2016 r. uaktualniła włączając 78 nowych obiektów. Zatem jest to możliwe. Jak sobie z tym radzi?

„Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Lubin została sporządzona na zlecenie Gminy w 2003 r. przez Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków we Wrocławiu (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy we Wrocławiu)– informuje Pani Barbara Tórz. Karty adresowe założono wówczas wyłącznie dla obiektów nie wpisanych do rejestru zabytków. W 2012 r. zostały one uzupełnione m. in. o układy ruralistyczne i stanowiska archeologiczne, a w 2016 po weryfikacji terenowej dokonano  aktualizacji danych oraz założono karty dla kolejnych obiektów wskazanych do ochrony przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Najistotniejsza w tym procesie jest systematyczność, bieżące monitorowanie sytuacji, odnotowywanie zmian oraz śledzenie przepisów. Ważne jest także, aby obowiązek ten realizowali i koordynowali kompetentni, odpowiedzialni pracownicy identyfikujący się z realizowanym zagadnieniem. Te działania pomagają nam usystematyzować m. in. zapisy gminnego programu opieki nad zabytkami”.

Czy gminny program opieki nad zabytkami jest dokumentem pomocnym we wdrażaniu i realizowaniu zadań dotyczących dziedzictwa kulturowego?

„Dzięki spójności przyjmowanych programów wybierani na kolejne kadencje radni mają świadomość przyjętych celów i potrzeby realizacji długofalowych przedsięwzięć w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Ponadto każdy program dyscyplinuje do realizacji zadań w oznaczonym horyzoncie czasowym, pozwala na usystematyzowanie działań, podsumowanie i co ważne mobilizuje do inicjowania nowych zadań. Z tych względów będziemy kontynuować zakładaną w programach politykę konserwatorską oraz misję ochrony dziedzictwa kulturowego” – podsumowuje Pan Tadeusz Kielan wójt gminy Lubin.

[1] Inwestycja wykonana została ze środków budżetu gminy i wsparciu finansowym Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu.

Oprac. dr Jadwiga Stęchły – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie) z wykorzystaniem odpowiedzi na pytania udzielonych przez Tadeusza Kielana – Wójta Gminy Lubin oraz Barbarę Tórz – Kierownik Referatu Oświaty, Kultury, Kultury Fizycznej i Zdrowia Urzędu Gminy Lubin.