Z perspektywy samorządu – gmina Paczków laureatem w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” 2020

„Samorząd dla Dziedzictwa” to konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków przeprowadzany w ramach realizacji Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami 2019-2022. Jego celem jest promowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, rozumianych jako dokumenty strategiczne w kontekście ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym przez samorząd lokalny. Konkurs skierowany jest do gmin miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich. W pierwszej edycji konkursu w 2020 roku nominowano samorządy w dwóch kategoriach: A. Gminny program opieki nad zabytkami gmin miejskich oraz B. Gminny program opieki nad zabytkami gmin miejsko-wiejskich i gmin wiejskich. Laureatem konkursu w kategorii „B” została GMINA PACZKÓW.

Gmina Paczków została nagrodzona przez jury konkursu za:

• rozmaitość i wieloaspektowość działań związanych z dziedzictwem kulturowym, planowanych i konsekwentnie wdrażanych przez samorząd lokalny w ramach programu ochrony zabytków, w tym działań o charakterze dokumentacyjnym, konserwatorsko-budowlanym, promocyjnym, edukacyjnym i integracyjnym,
• kompleksowy program ochrony zabytków dobrze powiązany z innymi dokumentami strategicznymi i wizją zagospodarowania przestrzennego gminy oraz rozwoju turystyki na jej terenie,
• czytelne przełożenie priorytetów programu ochrony zabytków na konkretne zadania wymienione w jego ramach.

Paczków to niewielkie miasto w województwie opolskim, powiecie nyskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej. Gmina położona jest na podsudeckim szlaku wiodącym z Nysy do Kłodzka, na krawędzi Kotliny Jeleniogórskiej. Od południa graniczy z Republiką Czeską. Na mapie komunikacyjnej województwa zajmuje ważne miejsce, bowiem jej teren przecinają dwie ruchliwe drogi wojewódzkie.

Dziedzictwo kulturowe i zabytkowy zasób gminy jest zróżnicowany. Tym, co stanowi o jej unikatowości jest Paczków – stolica gminy – miasto wyjątkowe. Zachowane historyczne centrum z zabudową obramowaną pierścieniem murów obronnych z bramami i basztami, prezentuje sylwetę, niczym ze średniowiecznej ryciny i nazywane jest „polskim Carcasonne”.

Paczków, który powstał na „surowym korzeniu” i w dokładnie określonym celu – do obrony granic księstwa biskupiego – ma regularny i przejrzysty układ oparty na prostopadle przecinających się ulicach, z centralnie zlokalizowanym prostokątnym rynkiem. Z jego naroży oraz ze środka dłuższych pierzei odchodzi dziesięć ulic, przy których usytuowana jest, na historycznych parcelach, zwarta zabudowa. Położenie, rola obronna, dla której miasto powstało, oraz nawiedzające je na przestrzeni wieków klęski żywiołowe sprawiły, że Paczków nie rozrósł się znacząco, właściwie już na zewnątrz średniowiecznych obwałowań zabudowa rozrzedza się, dość szybko ustępując miejsca, terenom wiejskim.

Plan miasta jest doskonale czytelny do dzisiaj, podział na kwartały przetrwał w niemalże niezmienionym stanie. Większość zachowanych kamienic mieszczańskich pochodzi z XVIII i XIX w., wśród nich wyróżniają się pojedyncze przykłady obiektów szesnastowiecznych z dekoracjami wykonanymi w technice sgraffita. Zachowała się też renesansowa wieża przebudowanego w XIX w. ratusza. Z założeniem miejskim współistnieje zespół fortyfikacji miejskich z murami i basztami, należący do najlepiej zachowanych średniowiecznych obwarowań miejskich w Polsce. Mierzący 1200 m w obwodzie system otacza miasto regularnym pierścieniem murów wysokich miejscami na 7 metrów, zbudowanych z kamienia łamanego. Niezwykle rzadkim elementem umocnień Paczkowa jest inkastelowany kościół św. Jana Ewangelisty, należący do najciekawszych świątyń obronnych w Polsce i w tej części Europy. Wybitne wartości założenia urbanistyczno-architektonicznego w skali ogólnopolskiej, poświadczone zostały wpisem na listę pomników historii[1].

Dwanaście wsi tej niedużej obszarowo gminy może również pochwalić się interesującymi zabytkami. Większość z miejscowości została lokowana w okresie średniowiecza, nadano im charakterystyczny układ „ulicówki”, sytuując zwykle równolegle do istniejącego cieku wodnego, w dolinach i wąwozach. Znaczna część ich historycznej zabudowy o walorach zabytkowych, w tym domy i całe zagrody, przeważnie murowane z cegły, stanowi cenny składnik krajobrazu kulturowego. Dopełniają ją zabytkowe kościoły, założenia pałacowo- lub dworsko-parkowe, w tym także z folwarkami, powstałe na przestrzeni od XVI do XX w.

Najważniejszymi działaniami wykonanymi na terenie gminy Paczków w okresie obowiązującego w latach 2016-2019 gminnego programu było przeprowadzenie kompleksowych prac dotyczących zagospodarowania płyty Rynku. Rozpoczęto je od wymiany infrastruktury podziemnej, wprowadzono ograniczenia zmierzające do stopniowego ograniczania ruchu samochodów w obrębie starego miasta, zlikwidowano część parkingów i nie zapomniano przy tym o utworzeniu miejsc postojowych w niedalekiej odległości od centrum. Następnie ujednolicono nawierzchnię płyty rynku dokonując korekty estetycznej, wkomponowano elementy małej architektury w tym postument z odlanym w brązie modelem miasteczka, wprowadzono nowe nasadzenia na skwerach, klombach i w pojemnikach. Dodać należy, że osiągnięto znakomity efekt – aranżacja nie jest przeładowana, kamienna nawierzchnia jest elegancka i stanowi doskonałą podbudowę optyczną dla wielu zabytkowych obiektów w pierzejach rynkowych i dla samego ratusza. Zieleń i mała architektura na płycie rynku dopełniają całości. W ramach realizacji programu kontynuowano prace rozpoczęte w poprzednich latach – zrewaloryzowane uprzednio mury obronne zyskały stosowne otoczenie i podbudowę widokową. Na terenie otaczających je zabytkowych plant, urządzonych w dawnej fosie, w tzw. międzymurzu, wykonano alejki – ciągi pieszo-rowerowe, odtworzono historyczną fontannę, wymieniono inne elementy małej architektury, w tym oświetlenie. Pozwoliło to osiągnąć całościowy efekt zrewaloryzowanej przestrzeni – podkreśliło walory paczkowskiej warowni.

Gmina Paczków wspierała także działania edukacyjne i promocyjne na rzecz dziedzictwa gminy. Wydano książkę o tematyce szlachty pogranicza paczkowsko-javornickiego, zaprezentowano zabytki na stronie internetowej gminy, gdzie znaleźć można ilustrowany przewodnik i propozycje tras turystycznych. W 2018 r. powstał nowy szlak rowerowy „Śladami Paczkowa i Javornika” z oznakowaną trasą pieszo-rowerową, która przebiega m.in. przez 5 miejscowości gminy. Gmina współpracuje z miastami partnerskimi, organizuje wymiany uczniowskie, praktyki grup artystycznych.

Przy realizacji wielu zadań gmina poza środkami własnymi pozyskiwała także fundusze unijne. Poszczególne inwestycje były bardzo umiejętnie wpisywane w rozmaite projekty i programy, co wymagało dużego zaangażowania wielu pracowników Urzędu Miasta i Gminy.

Gmina z miastem Paczkowem na czele od lat prowadzi szeroko zakrojone prace rewaloryzacyjne na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami, a te wykonane w ramach realizacji zadań gminnego programu są kontynuacją wieloletniego procesu. Przyczyniły się do uporządkowania przestrzeni historycznej i wyeksponowania poszczególnych obiektów. Efektywne wykorzystanie zasobu dziedzictwa kulturowego i jego potencjału, w połączeniu z doskonałą dla turystyki lokalizacją przysłużyło się rozwojowi społeczno-gospodarczemu gminy. Wielokierunkowe działania samorządu mają bezpośrednie przełożenie na wzrost atrakcyjności miasta pod względem turystycznym, co potwierdzają monitoringi miasta jako pomnika historii, wykonywane przez Narodowy Instytut Dziedzictwa Pracownię Terenową w Opolu.

Barbara Potera – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Artur Rolka – Burmistrz Gminy Paczków

Barbara Potera: W 2016 r. miasto przystąpiło do Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Paczków do 2023 roku. Obszar rewitalizacji wytypowano w drodze pogłębionej analizy. Objął on teren najmocniej nasycony obiektami zabytkowymi w gminie – miasto lokacyjne w granicach murów obronnych.

Jakich efektów samorząd spodziewa się po zakończeniu działań związanych z realizacją tego programu? Jak wypracowano kompromis pomiędzy wymogami konserwatorskimi zabytkowego założenia a częstym w przypadku rewitalizacji dążeniem do uatrakcyjnienia i wręcz „przeładowania” przestrzeni elementami stymulującymi?

Artur Rolka: Głównym efektem, który chcemy uzyskać jest uporządkowanie przestrzeni, przywrócenie estetyki zwłaszcza obiektów użyteczności publicznej i kamienic. Ponadto zamierzamy zwiększyć promocję zasobów Gminy w oparciu o elementy zabytkowe, zwiększenie elementów przestrzeni dla różnych grup społecznych w tym turystów i nadanie centrum miasta, zwłaszcza płycie rynku wielofunkcyjności.

Przebudowa płyty rynku była bardzo ważnym przedsięwzięciem pozwalającym na uporządkowanie historycznej przestrzeni miejskiej. Większość miast ma już za sobą taką inwestycję w ostatnich 30 latach, niektóre przeprowadziły ją nawet dwukrotnie. Jednak nie wszędzie efekt jest tak zadowalający, jak w Paczkowie. Aranżacja jest elegancka, skromna, „nieprzegadana”, uwagę zwraca nawierzchnia z kamienia łamanego. Trudno jest namówić na takie rozwiązanie zwolenników wygody i tanich rozwiązań. Zawsze wiele sprzeciwu budzi także jakakolwiek eliminacja ruchu kołowego z przestrzeni miejskich. Można domyśleć się, że projekt i realizacja tego przedsięwzięcia wymagały szeregu uzgodnień, współpracy i dobrej woli wielu osób.

Jak udało się Państwu wypracować taki efekt? Mogą podzielić się państwo swoim doświadczeniem?

Zanim przystąpiliśmy do adaptacji płyty rynku na Transgraniczne Centrum Obsługi Turystów w Paczkowie dokonaliśmy analizy potrzeb mieszkańców, kupców, przedsiębiorców. Przy współpracy z Politechniką Opolską, przygotowaliśmy koncepcję uwzględniającą potrzeby turystyczne, z uwagi na turystyczny charakter miasta. Następnie w oparciu o przygotowaną koncepcję i współpracę z Opolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, uwzględniając jego wytyczne, przeszliśmy kilka etapów konsultacji społecznych. Po rozważeniu wszystkich obszarów spornych, dotyczących ruchu kołowego, miejsc parkingowych, została stworzona wielofunkcyjna płyta rynku dostosowana dla potrzeb mieszkańców i turystów z różnymi strefami, między innymi rekreacyjną oraz użytkową.

 „Historia Paczkowa z energią” to niewielki, aczkolwiek atrakcyjny projekt mający przybliżyć mieszkańcom i odwiedzającym historię miasta poprzez oklejanie obudowy złączy niskiego napięcia starymi fotografiami Paczkowa.

Kto był inicjatorem takiego działania? Czy projekt zyskał pozytywny oddźwięk?

Inicjatywa zyskała bardzo pozytywny oddźwięk społeczny, nie tylko wśród mieszkańców, ale również osób odwiedzających nasze miasto a także innych samorządów. Główne założenie projektu polegało na zebraniu historycznych fotografii Paczkowa i ukazaniu czasu zatrzymanego w kadrze. Niektóre miejsca trudno było rozpoznać, wiele fotografii może zaskakiwać. Zainteresowanie mieszkańców i turystów było bardzo duże. Obserwowaliśmy, że niemal każdy przechodzień zatrzymywał się, by obejrzeć jak ta sama ulica czy pierzeja wyglądała sto lat temu. Chcieliśmy w taki nietypowy sposób wypromować nasze miasto. Na sfinansowanie projektu przeznaczyliśmy nagrodę, którą otrzymaliśmy z rąk Ministra Energii w ramach konkursu „Samorząd przyjazny energii”. Całą inwestycję realizowaliśmy w porozumieniu ze spółką Tauron, która jako właściciel skrzynek energetycznych musiała zgodzić się na taką wizualną zmianę.

Analiza zasobu zabytków gminy Paczków i ich stanu zachowania pozwala dostrzec złożoność problemów i potrzeb konserwatorskich.

W jaki sposób gmina pozyskuje środki na poprawę stanu zabytków i ich ochronę? Czy korzysta z funduszy unijnych?

Priorytetem są dla nas przedsięwzięcia ważne dla rozwoju Gminy Paczków zarówno dziś jak i w dalszej perspektywie. Inwestujemy w zadania poprawiające wizerunek naszego miasta, ze szczególnym uwzględnieniem dbałości o zachowanie dziedzictwa kulturowego. W celu poprawy stanu naszych zabytków i ich ochrony korzystamy zarówno z funduszy krajowych jak i środków unijnych. W trakcie ostatnich 5 lat na wszystkie zadania związane z rewitalizacją przeznaczyliśmy ponad 20 mln. zł. W mieście zrewitalizowana została płyta rynku oraz XIX-wieczne i renesansowe kamienice a także ratusz. Prace prowadzone były również w obrębie murów obronnych. Dzięki pozyskanym środkom zarówno krajowym jaki i unijnym udało nam się zrealizować różnorodne inwestycje ważne dla naszego miasta. Mamy nadzieję, że działania samorządu przyczyniają się do rozwoju lokalnego, a w odbiorze mieszkańców i turystów Gmina Paczków jest miejscem, które rozkwita, przyciąga, inspiruje.

 „Paczków – zespół staromiejski ze średniowiecznym systemem fortyfikacji” decyzją Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej został uznany za pomnik historii. Tym samym poświadczone zostały wybitne wartości założenia urbanistyczno-architektonicznego miasta w skali ogólnopolskiej. To niewątpliwa nobilitacja, ale też wyzwanie zachowania wszystkich uznanych walorów oraz autentyzmu i integralności w mieście, które równocześnie musi żyć, pragnie się rozwijać, przyciągać inwestorów i nowych mieszkańców.

Czy ujęcie na liście pomników historii pomaga w tym?

Pomnik historii dla naszego miasta to prestiżowe wyróżnienie, ukazuje rangę i wartość posiadanego przez nas dziedzictwa. Paczkowska starówka to unikatowe miejsce na mapie Polski. Dzięki, temu wyróżnieniu zwiększyła się liczba turystów odwiedzających nasze miasto, stało się ono bardziej rozpoznawalne na terenie całej Polski. Z tytułem pomnika historii mamy też większe możliwości, by starać się o środki na remont kamienic w obrębie starówki, zyskujemy dzięki temu dodatkowe punkty.

Przygraniczne położenie gminy Paczków, w bardzo atrakcyjnej turystycznie okolicy wymaga od samorządu nieco innego podejścia do realizacji swoich zadań.

Jak gmina wykorzystuje te atuty do działań na rzecz poprawy stanu zabytków na swoim terenie, ich ochronę i promocję lokalnego dziedzictwa?

Położenie przygraniczne gminy to wielki atut. Razem z naszym sąsiadem przygranicznym Javornikiem, który jest również naszym miastem partnerskim, staramy się realizować wspólne inwestycje i zabiegać o środki unijne. Miasta sąsiadują ze sobą w odległości ok. 8 km, mają bardzo podobny charakter oraz historię pełną wzlotów i upadków. Dziedzictwo kulturowe, będące spuścizną wspólnej historii, stanowi duży potencjał w zakresie rozwoju turystyki. Ponadto miasta organizują różne ciekawe wydarzenia kulturalne w celu promocji swoich gmin.

W ostatnich latach udało się nam wspólnie zrealizować kilka projektów. Są to między innymi: Wirtualne Oko Kultury Pogranicza, Targi Rzemiosła Tradycyjnego, „Śladami św. Jana Nepomucena po paczkowsko-javornickim pograniczu„. Ten ostatni dotyczył remontu konserwatorskiego dwóch figur św. Jana Nepomucena w Paczkowie oraz jednej w Javorniku. Największy projekt Paczków i Javornik. Dwa miasta jedna historia (złożony w partnerstwie z czeskim Javornikiem do Programu Interreg V-A Republika Czeska – Polska) dotyczył przebudowy zabytkowej płyty rynku w Paczkowie oraz remontu dawnego budynku sądu w Javorniku.

Na zakończenie: czy gminny program opieki nad zabytkami jest dokumentem pomocnym we wdrażaniu i realizowaniu zadań dotyczących dziedzictwa kulturowego?

Gminny program opieki nad zabytkami jest bardzo ważnym dokumentem. Określa kierunki działań w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, wskazuje konieczne do wykonania zadania i sugeruje sposoby ich realizacji poprzez określenie podstawowych działań organizacyjnych, finansowych, promocyjnych i ochronnych. Istotnym celem programu jest dążenie do osiągnięcia odczuwalnej i akceptowanej społecznie poprawy w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie miasta, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Ważne jest, aby poprawa ta dokonywała się przy partycypacji mieszkańców miasta, zaangażowanych w opiekę nad zabytkami.

[1] „Paczków – zespół staromiejski ze średniowiecznym systemem fortyfikacji„ został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 22 października 2012 r. (Dz.U. 2012, poz. 1240).

Oprac. Barbara Potera