Położony w południowo-zachodniej Polsce, na terenie województwa dolnośląskiego, powiat ząbkowicki może poszczycić się kilkoma ciekawymi adaptacjami dawnych kościołów ewangelickich, których koncepcja zagospodarowania ma szansę stać się przykładem dla innych tego typu obiektów. Choć historia obchodziła się z nimi niełaskawie, zaangażowanie władz lokalnych pozwoliło tchnąć nowe życie w te ważne i cenne zabytki architektury.
Kamieniec Ząbkowicki – dawny kościół ewangelicki św. Trójcy (gm. Kamieniec Ząbkowicki, pow. ząbkowicki)
Położenie kamienia węgielnego pod budowę kościoła ewangelickiego w Kamieńcu Ząbkowickim nastąpiło w 1875 roku. Faktycznie jednak prace budowlane trwały w latach 1882–1885. Uroczyste poświęcenie okazałego gmachu, zaprojektowanego przez Ferdinanda Martiusa – drugiego budowniczego pałacu w Kamieńcu Ząbkowickim, nastąpiło 15 lipca 1885 roku. Powstał monumentalny obiekt, wyróżniający się w krajobrazie miejscowości, ale dobrze korespondujący architektonicznie z położonym powyżej neogotyckim gmachem pałacu księżnej Marianny Orańskiej. Kościół wzniesiono z czerwonej cegły, w stylu neogotyckim, na planie krzyża z wysoką, strzelistą wieżą zwieńczoną ażurowym hełmem. Również jego wyposażenie (dziś nieistniejące) było utrzymane w neogotyckiej stylistyce. Świątynia służyła miejscowej parafii ewangelickiej do czasu zakończenia II wojny światowej. Później obiekt został przeznaczony na cele magazynowe i powoli niszczał.
W 1971 roku władze lokalne podjęły kroki zmierzające do adaptacji obiektu na nowe cele użytkowe. W 1982 roku działania mające na celu ratowanie zabytku podjęło Towarzystwo Miłośników Ziemi Kamienieckiej. Niestety już rok później dach budynku spłonął. W 1989 roku rozpoczęto prace remontowe i adaptacyjne dawnej świątyni ewangelickiej. Głównym celem było nadanie jej nowej funkcji z jednoczesnym zachowaniem jej bogatych walorów architektonicznych. Finalnie na początku lat 90. XX wieku obszerne wnętrze neogotyckiej świątyni zaadaptowane zostało na sale koncertową.
W 2012 roku bryła świątyni została oświetlona bogatą iluminacją, która w ciemności podkreśla najbardziej charakterystyczne elementy budynku. Obecnie wyremontowane wnętrze dawnego kościoła ewangelickiego służy przede wszystkim jako siedziba Gminnego Centrum Wystawienniczego. Tu organizowane są ważne dla życia lokalnej społeczności uroczystości o charakterze jubileuszowym i kulturalnym. W dniu 3 sierpnia 2012 roku otwarto tu wystawę okolicznościową, upamiętniającą powódź tysiąclecia, która szczególnie dotknęła wsie gminy Kamieniec Ząbkowicki.
Dnia 13 kwietnia 2019 roku wnętrza dawnej świątyni wypełniły się… przewodnikami, którzy właśnie tu rozpoczęli uroczyście sezon turystyczny, a organizatorem wydarzenia było Koło Przewodników Sudeckich i Terenowych w Ząbkowicach Śląskich, Oddział PTTK w Ząbkowicach Śląskich oraz gmina Kamieniec Ząbkowicki. Czerwony Kościółek – jak określają go okoliczni mieszkańcy – jest również pierwszym punktem na turystycznej mapie zwiedzania kompleksu pałacowo-parkowego. Mieszczą się tu kasy biletowe, jak również można nabyć liczne pamiątki i gadżety.
Dawny kościół ewangelicki w Ziębicach
Klasycystyczny w formie dawny kościół ewangelicki w Ziębicach powstał na podwalinach dawnej rezydencji książęcej w latach 1796–1797. Budynek zaprojektował brzeski architekt von Gneisenau, nawiązując wyraźnie do obiektów wznoszonych przez słynnego Karola Gotharda Langhansa. Kościół służył miejscowej parafii ewangelickiej do zakończenia II wojny światowej. Później został opuszczony, a jego interesujące i cenne wyposażenie – zniszczone. W latach 1964–1967 budynek wyremontowano, przekształcając znacznie jego wnętrze. Nadano mu wówczas nową funkcję użytkową: hali gimnastycznej. Następnie obiekt został opuszczony i powoli popadał w ruinę.
Starania o finansowe wsparcie kompleksowego remontu zabytkowego dawnego kościoła ewangelickiego władze miasta i gminy Ziębice podejmowały już w ramach konkursu ogłoszonego 30 września 2016 roku przez Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego. Niestety zgodnie z wynikami ogłoszonymi 30 stycznia 2017 roku projekt „Remont budynku byłego Kościoła Ewangelickiego w Ziębicach” nie uzyskał oczekiwanej aprobaty. Nie zniechęciło to jednak włodarzy miasta do podejmowania kolejnych prób ratowania tego ważnego na mapie miasta obiektu. We wrześniu 2018 roku pojawiła się możliwość pozyskania dofinansowania ze środków Departamentu Funduszy Europejskich Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego. Władze Ziębic podjęły wszelkie konieczne kroki formalne i prawne, aby wykorzystać tę szanse. Tym razem się udało. Aż 85 % całej inwestycji miało zostać dofinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu pn. „Remont budynku byłego Kościoła Ewangelickiego w Ziębicach”, realizowanego w latach 2019–2021, przy finansowym wsparciu Unii Europejskiej w ramach poddziałania 6.3.1 Rewitalizacja zdegradowanych obszarów – konkursy horyzontalne – nabór na OSI Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2014–2020.
W ramach prac rewitalizacyjnych wykonano odwodnienie budynku wraz z jego izolacją przeciwwilgociową, jak również przeprowadzono kompleksowy remont elewacji dawnego kościoła, która otrzymała nową powłokę malarską. Dokładnej renowacji poddano zachowany klasycystyczny detal architektoniczny. Przeprowadzono remont dachu kościoła wraz z wykonaniem nowego hełmu wieży, który zamontowano na jej szczycie 12 sierpnia 2020 roku. Także wnętrze świątyni poddano gruntownemu remontowi: dostosowano dotychczasową halę sportową do celów wystawienniczych i koncertowych, tworząc tym samym nowoczesne zaplecze gospodarcze i techniczne.
Otwarcie wyremontowanego kościoła nastąpiło 11 lipca 2021 roku. Uroczystości towarzyszył wernisaż wystawy Urszuli Wilk „BLUEMETRIE i10 białych płócien”, uświetniony koncertem improwizowanym w wykonaniu Mateusza Rybickiego i Darka Ju Ghana. Wystawa była dostępna dla wszystkich chętnych przez cały miesiąc. Ożywione wnętrza dawnego kościoła ewangelickiego zaczęły napełniać się życiem. 2 listopada 2021 roku Ziębickie Centrum Kultury, we współpracy z Fundacją Żywe Kultury, zorganizowało w „EVANGELIKU” – jak zaczęto określać nowy kulturalny punkt na mapie miasta – Ziębickie Zaduszki, w ramach których wystąpiła Ziębicka Orkiestra Mandolinistów, Teatr Stajni Metamorficznej, Zespół śpiewaczy Olgi Chojak oraz pianista Tomasz Kaczmarek ze swoją siostrą, skrzypaczką Joanną Kurzyńską.
Obecnie gospodarzem dawnego kościoła ewangelickiego jest Ziębickie Centrum Kultury. Obiekt wykorzystywany jest jako dodatkowa przestrzeń do działań artystycznych i kulturalnych. Odbywają się tam m.in. zajęcia Klubu Tańca Towarzyskiego „Aktan”.
Dawny kościół ewangelicki w Srebrnej Górze (gm. Stoszowice, pow. ząbkowicki)
Kościół ewangelicki w Srebrnej Górze został wzniesiony pomiędzy 1578 a 1592 rokiem. Budynek został spalony w czasie pustoszącej Śląsk wojny trzydziestoletniej (1618–1648). W 1659 roku skromna bryła kościoła została urozmaicona o wieżę. Świątynia nie miała jednak szczęścia, gdyż w czasie oblężenia Srebrnej Góry przez Francuzów w 1807 roku znów została poważnie uszkodzona. Jej odbudowa trwała w latach 1816–1838. Świątynia miała skromne, neoklasycystyczne wyposażenie, w którym uwagę zwracały obiegające ściany empory oraz ołtarz główny z przedstawieniem Chrystusa. Po 1945 roku elementy te zostały zniszczone, a pamięć o wyglądzie wnętrza kościoła zaczęła blednąć.
Dawna świątynia ewangelicka w Srebrnej Górze stała się jednak kolejnym dobrym przykładem zagospodarowania opuszczonego kościoła. Już w latach 70. XX wieku budynek został zaadaptowany na cele hotelowo-turystyczne. Wprowadzono wówczas podział wnętrza na trzy kondygnacje, na których znalazły się pokoje hotelowe. Zachowano przy tym historyczną bryłę świątyni, co w przyszłości pozwoliło na kolejne działania rewitalizacyjne. W latach 2006–2007 władze gminy Stoszowice, do której Srebrna Góra przynależy administracyjnie, przeprowadziły szeroko zakrojone prace polegające na modernizacji wnętrza obiektu. W ich wyniku zlikwidowano wtórne przegrodzenia, wykonano nowe instalacje elektryczne, instalację wodną oraz centralne ogrzewanie. Budynek otrzymał również odwodnienie. Dawny blask obiektu przywróciły również remont elewacji, wymiana pokrycia dachowego nawy kościoła oraz wieży, jak również wykonanie nowej – lecz odwzorowującej pierwotną – stolarki okiennej. Tym samym budynek dawnej świątyni ewangelickiej został uratowany i przeznaczony na potrzeby lokalnej społeczności, która określa go mianem „Aniołek”. Wnętrze kościoła służy dziś jako Srebrnogórska Przestrzeń Artystyczna (dalej: SPA), dając możliwość miejscowym artystom i działaczom społecznym prowadzenia szeroko zakrojonej działalności kulturalnej i artystycznej. Klimat tego miejsca sprawia, że jest idealną przestrzenią przede wszystkim do organizowania różnego rodzaju wystaw i koncertów, dzięki którym SPA tętni życiem.
Dnia 27 lipca 2019 roku w SPA „Aniołek” miał miejsce „Koncert na cztery ręce”, zorganizowany przez gminę Stoszowice i Fundację Dolnośląski Festiwal Muzyczny, na którym popisy dali włoscy muzycy Chiara Nicora i Ferdinando Baroffio. Przestrzeń dawnego kościoła ewangelickiego służy również jako miejsce wydarzeń popularno-naukowych. W 2019 roku zorganizowano tu konferencję pt. „Kultura i pamięć Kresów dla Niepodległej”, na której zaprezentowano tematy związane z dawnymi Kresami Rzeczypospolitej w ujęciu historycznym, a do udziału w dyskusji zaproszono wybitnych badaczy tematu. W ramach obchodów stulecia odzyskania przez Polskę Niepodległości mieszkańcy Srebrnej Góry oraz zaproszeni goście mieli okazję do zapoznania się z wystawą okolicznościową pn. „Drogi do Niepodległości 1905–1918”.
W danym kościele ewangelickim przestrzeń do działań artystycznych odnaleźli również mieszkańcy Srebrnej Góry. W styczniu 2021 roku na wystawie „Elementy czasu” swoje prace prezentował Jarosław Górecki. Z kolei w czerwcu 2021 roku była świątynia stała się miejscem spotkania z pochodzącym z Dolnego Śląska artystą Mariuszem Kędzierskim. Wydarzenie to połączono z wernisażem jego prac, a samo spotkanie cieszyło się dużym zainteresowaniem ze strony srebrnogórskiej młodzieży.
Dawny kościół ewangelicki św. Krzysztofa w Złotym Stoku
Złoty Stok to niewielkie miasteczko położone w powiecie ząbkowickim na Dolnym Śląsku. Jego historia związana jest nierozerwalnie z funkcjonującą tu już do średniowiecza kopalnią złota. W 1517 roku powstał tu kościół ewangelicki (wzniesiony na podwalinach dużo starszej budowali), do którego w 1545 roku dobudowano wieżę. Bogate manierystyczne i późnobarokowe wyposażenie kościoła, składające się z ołtarza głównego, ambony i prospektu organowego wraz z lożami, nie przetrwało do naszych czasów. Świątynia była użytkowa do 1945 roku, potem zaczęła popadać w ruinę. W latach 90. XX wieku znacznie uszkodzony i ograbiony budynek został przeznaczony na salę gimnastyczną. Później przez dłuższy czas pozostawał zamknięty i nadal niszczał. Pojawiła się jednak interesująca koncepcja rewitalizacji tego obiektu.
Kapitalny remont dawnego kościoła ewangelickiego był prowadzony w ramach projektu realizowanego przez właściciela obiektu – gminę Złoty Stok (we współpracy z gminą Kamieniec Ząbkowicki i czeską gminą Bila Voda), pn. „Szlak Marianny Orańskiej ścieżką rozwoju gmin polsko-czeskiego pogranicza”. Tytuł zadania obejmującego remont i adaptację tego cennego zabytku architektury brzmi: „Rewitalizacja kościoła poewangelickiego z przeznaczeniem na cele kulturalno-turystyczne”. Gmina Złoty Stok na realizację wszystkich przewidzianych prac otrzymała dofinansowanie z Programu Interreg V-A Republika Czeska-Polska w kwocie 793 697,86 euro. Łączny koszt wszystkich zaplanowanych prac inwestor określił na blisko 5,85 milionów zł . Umowa na realizację inwestycji została podpisana 24 kwietnia 2020 roku, a zakończenie całego przedsięwzięcia planowano na koniec 2021 roku.
Ten projekt to niezwykła szansa dla tego cennego zabytku. W wyniku prac prowadzonych pod stałym i pieczołowitym nadzorem Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Wałbrzychu dawna świątynia ewangelicka ma stać się centrum kulturalno-turystycznym. Budynek otrzymał odwodnienie wraz z izolacją przeciwwilgociową. Gruntowny remont przeszła też elewacja świątyni, która otrzymała nową powłokę malarską, oraz pokrycie dachowe, które zostało w całości wymienione. Również pokrycia dachowe wieży kościoła wraz z konstrukcją więźby dachowej hełmu zostały poddane pieczołowitemu remontowi. Remont pokrycia dachowego kościoła i wieży przeprowadzono w kwietniu 2020 roku, montując finalnie na jej szczycie rekonstruowaną iglicę.
Remontowi poddano również wnętrze zabytkowego kościoła, które – jak już wspomniano – po 1945 roku zostało pozbawione oryginalnego wyposażenia. Przestronna nawa kościoła służyć ma od tej pory celom kulturalnym, tj. wystawienniczym czy koncertowym. Obiekt wyposażony zostanie w niezbędne do realizacji tego celu zaplecze usługowe. Wieża kościoła ma natomiast pełnić rolę punktu widokowego, z którego każdy turysta będzie mógł podziwiać góry otaczające malowniczo położone miasteczko Złoty Stok. Prostą formę wnętrza świątyni, w którym jedynym zachowanym elementem dawnego wyposażenia jest stiukowy ołtarz główny, wzbogacają epitafia mieszczan złotostockich, które – gustownie wyeksponowane – łączą przeszłość obiektu z jego współczesną, atrakcyjną formą.
Kamil Pawłowski
