Spacer badawczy jako metoda rozpoznania wartości dziedzictwa dla procesów rewitalizacyjnych

W tym artykule chcę przybliżyć formy partycypacji społecznej wskazane w ustawie o rewitalizacji (Ustawa z 9 października 2015 roku o rewitalizacji; Dz.U. 2017 poz. 1023 z późn. zm.), w szczególności pojęcie spaceru badawczego. Zarysuję podobieństwa i różnice pomiędzy spacerem badawczym a spacerem architektonicznym. Wskażę ponadto, w jaki sposób terenowe metody partycypacji społecznej sprzyjają rozpoznaniu obiektów zabytkowych i dziedzictwa niematerialnego.

Partycypacja społeczna

W przywołanej ustawie cały rozdział poświęcony jest partycypacji społecznej, którą należy rozumieć jako głębokie i świadome uczestnictwo w rewitalizacji następujących grup interesariuszy:

1. mieszkańcy obszaru rewitalizacji oraz właściciele, użytkownicy wieczyści nieruchomości i podmioty zarządzające nieruchomościami znajdującymi się na tym obszarze, w tym spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe i towarzystwa budownictwa społecznego;
2. mieszkańcy gminy inni niż wymienieni w pkt 1;
3. podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność gospodarczą;
4. podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność społeczną, w tym organizacje pozarządowe i grupy nieformalne;
5. jednostki samorządu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne;
6. organy władzy publicznej;
7. podmioty, inne niż wymienione w pkt 6, realizujące na obszarze rewitalizacji uprawnienia Skarbu Państwa.

Nade wszystko konieczne jest włącznie w przygotowanie i realizację tego procesu mieszkańców terenu zdegradowanego. Jednym z najważniejszych celów rewitalizacji jest reintegracja społeczna. Służą jej następujące formy partycypacji społecznej:

• Zbieranie uwag w postaci papierowej lub elektronicznej, w tym za pomocą środków komunikacji elektronicznej, w szczególności poczty elektronicznej lub formularzy zamieszczonych na stronie podmiotowej gminy w Biuletynie Informacji Publicznej;
• Spotkania, debaty, warsztaty, spacery studyjne, ankiety, wywiady, wykorzystanie grup przedstawicielskich, zbieranie uwag ustnych;
• Mobilne i stałe punkty konsultacyjne, spotkania w kwartałach, minifestyny sąsiedzkie;
• Mechanizmy zgłaszania i realizacji własnych zadań i projektów, pula środków, o których decydują sami mieszkańcy (np. budżet partycypacyjny, inicjatywa lokalna).

Ustawa zobowiązuje włodarzy do prowadzenia konsultacji społecznych w sposób ułatwiający, czy wręcz umożliwiający zrozumienie prezentowanych treści i odniesienie się do nich. W zależności od specyfiki konsultowanych materiałów, właściwe jest przygotowanie dla interesariuszy wizualizacji, makiet oraz sporządzonych w języku niespecjalistycznym skrótów i zestawień informacji, zawartych w dokumentach poddawanych konsultacjom. Podmioty prowadzące proces wyprowadzenia obszaru ze stanu kryzysowego powinny zadbać również, by przekazy ustne były wyrażone językiem prostym, zwięzłym i precyzyjnym, dostosowanym do możliwości słuchaczy.

Spacer badawczy (studyjny)

Spacer badawczy (studyjny) stanowi formę partycypacji społecznej wskazaną w ustawie o rewitalizacji. Może być oczywiście używany również przy rozpoznaniu innych problemów współczesnych miejscowości, takich jak kwestie związane z planowaniem przestrzennym terenów zamieszkałych, dostępnością obszaru dla osób niepełnosprawnych, starszych, matek z małymi dziećmi, dzieci i nastolatków poruszających się samodzielnie, a także pieszych, rowerzystów i zmotoryzowanych, którzy jednocześnie korzystają z określonego fragmentu przestrzeni miejskiej, również problemów ochrony i promocji zabytków. Spacer badawczy stanowi formę głębokiej partycypacji społecznej, ponieważ włącza mieszkańców – użytkowników obszaru rewitalizacji w proces służący diagnozie problemów i potencjałów badanego terenu, pozwala na poznanie ich oczekiwań.

Służy przede wszystkim badaniu przestrzeni, ma na celu rozpoznanie obszaru planowanej interwencji, a także badanie postępów prowadzonych działań. Spotkanie w terenie jest prowadzone według wcześniej przygotowanego scenariusza przez osoby przygotowane merytorycznie do pracy z mieszkańcami wykluczonymi czy zagrożonymi wykluczeniem. Są nimi tzw. moderatorzy (najczęściej socjologowie), którzy wchodzą w dialog z interlokutorami, dotyczący wcześniej nakreślonej problematyki.

W wersji „ortodoksyjnej” zaleca się ograniczenie liczby uczestników do jednej wybranej osoby, najczęściej mieszkańca obszaru rewitalizacji, zainteresowanego potencjalnymi zmianami. Niektóre źródła wskazują trzy osoby reprezentujące określoną grupę terytorialną luk kategorialną jako maksymalną liczbę osób, pozwalającą na prawidłowe przeprowadzenie badania. Zadaniem tej osoby/osób jest opisywanie swoich wrażeń i przemyśleń badaczom, którzy prowadzą z nią wywiad, zapisując bądź nagrywając jej uwagi i opinie. Metoda ta pozwala na poznanie stanowiska jednostki, która czerpiąc z osobistych doświadczeń może dostrzec inne, często nieoczywiste problemy i potencjały oglądanego obszaru. Czas trwania takiego spaceru nie powinien przekraczać półtorej godziny. Przed przystąpieniem do tego typu badania konieczne jest przygotowanie scenariusza planowanej wyprawy, obejmującego zarówno trasę jak i zagadnienia, które mają zostać poruszone.

Właściwe jest przeprowadzenie kilku spacerów o tej samej trasie i według tego samego scenariusza. Pozwala to na krytyczną analizę przestrzeni o różnych porach dnia, przy różnej aurze, przez osoby z różnymi doświadczeniami i opiniami. Zebranie i przeanalizowanie możliwie różnorodnych opinii warunkuje wielowątkowe i wielopłaszczyznowe myślenie o badanym terenie i koniecznych zmianach ułatwiających użytkownikom korzystanie z wybranego fragmentu miasta.

Spacery badawcze umożliwiają sprofilowanie planowanych działań w taki sposób, by były one odpowiedzią na rozpoznane w terenie potrzeby mieszkańców.

Często w przypadku spacerów organizowanych na potrzeby rewitalizacji dopuszcza się większą grupę uczestników, jeżeli jednak bierze w nim udział więcej niż kilka, kilkanaście osób trudniej utrzymać reżim merytoryczny, dopuścić wszystkich do głosu i zapanować nad pojawiającymi się wątkami. Im bardziej przyjęta formuła spaceru jest otwarta na wszystkich chętnych, tym bardziej przypomina on spacer architektoniczny.

Spacer architektoniczny

To bardzo popularna, od ponad dekady, forma promocji dziedzictwa, umożliwiająca chętnym poznanie obszaru bądź obiektu wartościowego pod względem urbanistycznym, architektonicznym, historycznym bądź krajobrazowym. Polega na oprowadzeniu grupy osób zainteresowanych przez eksperta – przewodnika, często „miłośnika” i badacza specjalizującego się w danym problemie. Spacer architektoniczny również wymaga przygotowania scenariusza, wyznaczenia trasy oraz ramowego określenia wiedzy, której przekazaniu służy spotkanie. Autorem scenariusza i prowadzącym jest zazwyczaj ta sama osoba. Co do zasady spacer architektoniczny jest spotkaniem otwartym dla wszystkich chętnych. Informacja o nim zamieszczana jest na terenie, na którym będzie odbywał się spacer i w jego bezpośredniej okolicy oraz w mediach elektronicznych. Nie powinien być to wykład w terenie. W czasie spaceru nieodzowne jest zadawanie przez słuchaczy pytań i komentowanie pozyskiwanych informacji.

Spacer architektoniczny ma na celu przekazanie zainteresowanym osobom szczegółowej wiedzy na wybrany temat. Wypowiedź oprowadzającego musi być dostosowana do poziomu słuchaczy niebędących specjalistami w danej dziedzinie, prosty i zrozumiały, okraszony anegdotami i krótkimi dygresjami przyciągającymi uwagę spacerowiczów.

Spacer architektoniczny jest zasadniczo jednokierunkowym przekazaniem wiedzy przez specjalistę osobom zainteresowanym. Stanowiska i opinie uczestników nie są zbierane ani analizowane. Czasem ekspert – przewodnik uzyskuje jakieś nowe informacje, w szczególności od mieszkańców obszaru, jednakże służą one mu wyłącznie w jego dalszej pracy badawczej.

Jakie spacery prowadzić na rewitalizowanych obszarach zabytkowych?

Prowadzenie procesu rewitalizacji na obszarze zdegradowanym, na którym znajdują się obiekty zabytkowe, wymaga prowadzenia wielu typów spacerów. Spacer studyjny udzieli badaczom odpowiedzi na pytania dotyczące oceny terenu zdegradowanego przez podstawowych beneficjentów procesu rewitalizacji – mieszkańców i użytkowników obszaru. Pozwala badaczom również na poznanie historii zabytkowego zespołu lub obiektu opowiedzianej przez jego mieszkańców. Jest to bardzo ważne źródło wiedzy o starych budynkach, zespołach czy wartościowej przestrzeni, na której znajdują się ciekawe ruchomalia, takie jak kapliczki czy meble miejskie pochodzące z poprzednich epok. Częstokroć na problemowych terenach obserwujemy ciągłość zamieszkiwania lokali przez jedną rodzinę od czasów powojennych albo dłużej. Opowieści tych osób uzupełniają wiedzę badaczy, szczególnie jeżeli nie ma zachowanych dokumentów archiwalnych dotyczących zabytku. Wywiad w terenie daje możliwość poznania niematerialnego dziedzictwa będącego nieocenionym potencjałem rewitalizacji, o czym więcej w artykule Rola i potencjał dziedzictwa niematerialnego w procesie rewitalizacji.

Spacery architektoniczne, na które przede wszystkim zostaną zaproszeni mieszańcy obszaru, pozwalają na rozszerzenie wiedzy uczestników spotkania i świadomości wartości zabytków. Działanie to sprzyja budowaniu poczucia dumy z zamieszkiwania w wyjątkowym miejscu i umożliwia przekazanie wskazówek na temat właściwego, pod względem konserwatorskim, użytkowania obiektów i obszarów.

Ciekawym pomysłem jest organizowanie spacerów architektonicznych, podczas których przewodnikami są mieszkańcy obszaru zdegradowanego. Działania takie sprzyjają akceptacji wartości zabytkowych przez społeczność lokalną. Mają głęboki sens rewitalizacyjny, pozwalają też człowiekowi zagrożonemu wykluczeniem społecznym na budowanie poczucia sprawczości i własnej wartości.

Wiele instytucji i innych podmiotów organizuje na terenie zdegradowanym spacery rewitalizacyjne o różnym charakterze, częstokroć mieszając powyżej opisane formy. Ich celem ma być przekazanie uczestnikom pewnych informacji i wiedzy, skonsultowane jakiegoś zagadnienia, a także poznanie opinii mieszkańców obszaru i innych interesariuszy. W takich przypadkach wyjątkowo ważne jest staranne przygotowanie scenariusza spotkania i zaangażowanie w prowadzone działanie ludzi o różnych umiejętnościach. Taki spacer muszą prowadzić osoby posiadające dużą wiedzę o historii i wartości obszaru, ale także animatorzy włączający mieszkańców i gości w dialog służący poznaniu ich opinii. Spacer rewitalizacyjny pozwala prowadzącym i spacerującym na otwieranie się nawzajem na posiadaną przez siebie wiedzę i na poczynienie nowych obserwacji dzięki interakcji. Często podczas takiego spotkania role mieszają się, bo opowieści o badanym obszarze wychodzą z różnych stron. Warto podkreślić, że wyjątkowej staranności wymaga utrzymanie rygoru merytorycznego spotkania, tak by nie zajęło ono bardzo dużo czasu, nie zmieniło się w „księgę życzeń i zażaleń”, ani nie zostało zdominowane przez jedną ze stron. Podstawą prowadzenia tego typu działań jest wzajemny szacunek i dialog.

Podsumowanie

Na zabytkowym trenie podlegającym rewitalizacji należy zwrócić szczególną uwagę na dialog z mieszkańcami. W trakcie prowadzonego procesu rewitalizacji wzrastająca wiedza interesariuszy, dotycząca wartości zabytkowej budynków i terenu, będzie sprzyjała budowie świadomości lokalnej społeczności oraz stanie się potencjałem terenu zdegradowanego. Wiele przykładów zagranicznych wskazuje, że po wyprowadzeniu wartościowego terenu ze stanu kryzysowego, staje się on atrakcyjny dla turystów, co pozwala na gospodarcze wzmocnienie obszaru.

Taka sytuacja nastąpiła na przykład we francuskich miasteczkach Bretanii, zmagających się w ostatniej ćwierci XX stulecia z problemami biedy, bezrobocia, braków infrastrukturalnych, takich jak Nantes: http://www.labforculture.org/pl/content/view/full/25788

Autor: Maria Badeńska-Stapp