Materiały W artykule przedstawiono, w jaki sposób traktować dziedzictwo niematerialne w procesie rewitalizacji. Zostały w nim przywołane dobre praktyki wykorzystania potencjału dziedzictwa niematerialnego, zarówno na etapie przygotowania programu, jak i podczas jego wdrażania.
Zagadnienia wstępne
Polski system prawny dopuszcza prowadzenie procesu rewitalizacji w oparciu o dwie podstawy prawne. Pierwszą z nich, częściej stosowaną przez gminy, jest Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 446 z późn. zm.) oraz Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020, wydane na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 11 Ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej 2014–2020 (Dz.U. z 2016 r. poz. 217 z późn. zm.) z uwzględnieniem ustaleń́ dotyczących obszaru strategicznej interwencji państwa – „miasta i dzielnice miast wymagające rewitalizacji”, zawartych w rozdziale 3.1.3 Umowy Partnerstwa. Ten dokument może być podstawą dla procesu wyprowadzenia obszaru ze stanu kryzysowego tylko do 2023 roku. Drugą podstawą prawną jest Ustawa z 9 października 2015 roku o rewitalizacji (Dz.U. 2017 poz. 1023 z późn. zm.). Korzystanie z tego rozwiązania umożliwia zastosowanie specjalnych mechanizmów dedykowanych procesowi rewitalizacji, takich jak miejscowy plan rewitalizacji i specjalna strefa rewitalizacji. Jest jednak bardziej pracochłonny i czasochłonny.
W żadnym z tych dokumentów nie znajdziemy ani słowa o dziedzictwie niematerialnym, jednakże właśnie ono jest wyjątkowo ważnym elementem wyprowadzania obszaru ze stanu kryzysowego.
Potencjał dziedzictwa niematerialnego, a przede wszystkim depozytariuszy jego różnych przejawów, należy zidentyfikować na etapie diagnostycznym, najlepiej tę kwestię rozpoznać podczas analizy potencjału, która jest obowiązkowym elementem każdego programu rewitalizacji. Jednym z najważniejszym celów rewitalizacji jest uzdrowienie relacji międzyludzkich, budowanie więzi społecznych i odnalezienie tożsamości przez jednostki i grupy mieszkańców terenu zdegradowanego. Aby prawidłowo przeprowadzić proces reintegracji społecznej, konieczne jest znalezienie fundamentów, wspólnych i akceptowanych przez społeczność lokalną, na których możemy budować dialog. Powinny one dawać ludziom poczucie wyjątkowości, rozwijać w osobach obciążonych ryzykiem wykluczenia społecznego umiejętności sprzyjające tworzeniu wspólnoty. Ważną kwestią w rewitalizacji jest również przekazywanie kolejnym pokoleniom wartości kształtujących tożsamość. Realizowanie projektów, które mają wpływ na tworzenie więzi lokalnych i poszerzają krąg depozytariuszy dziedzictwa niematerialnego, prowadzi do korzystnych i trwałych zmian w zdegradowanych miejscowościach i dzielnicach.
Jak odnaleźć w swojej małej ojczyźnie elementy dziedzictwa niematerialnego oraz rozpoznać osoby, które wspomogą nas w przekazywaniu tradycyjnych umiejętności i zwyczajów? Wskazówki odnajdziemy w poradniku wydanym przez Narodowy Instytut Dziedzictwa: Dziedzictwo obok mnie- poradnik zarządzania dziedzictwem w gminach
Dziedzictwo niematerialne jako podstawa budowania programu rewitalizacji
Niewiele gmin w Polsce podjęło się bardzo szerokiego wykorzystania dziedzictwa niematerialnego w procesie rewitalizacji. Warto zapoznać się z przykładem Lokalnego Programu Rewitalizacji Góry Kalwarii.
Na etapie diagnostycznym autorzy programu wnikliwie zanalizowali szerokie spektrum kwestii związanych z materialnym i niematerialnym dziedzictwem miejsca, wskazując w rozdziale 3.9 Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego, objęte ochroną konserwatorską obszary i obiekty znajdujące się na terenie gminy, dokonali także ich waloryzacji na potrzeby programu. Analiza ta wykazała, że w Górze Kalwarii odnajdujemy unikatowe przejawy duchowości (wartość niematerialna), powiązane z kultywowanymi rytuałami (inscenizacja pasji, taniec chasydzki) oraz zachowanymi zabytkami architektury i urbanistyki:
Szczególną rolę w dziedzictwie Góry Kalwarii odgrywają obiekty związane z duchowością. Obecne są one nie tylko w przestrzeni miasta, ale także w świadomości mieszkańców, budując niezwykłą tożsamość miejsca. Do duchowości odwołuje się już sama nazwa miasta i gminy. Podobny charakter tworzą nazwy ulic i dzielnic, m.in. Kalwaryjska, Pijarska, Dominikańska itp. Najstarszą uliczką miasta jest ulica św. Antoniego (dawny „Przewóz”), z położonym u podnóża skarpy sanktuarium i cudownym źródłem. Kompozycja założonego w 1670 r. miasta została utworzona na wzór biblijnej Nowej Jerozolimy (Nowe Jeruzalem) i oparta jest na dwóch głównych osiach tworzących krzyż, w którego centrum znajduje się Rynek z kościołem p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego (tzw. na Górce). Znajduje się w nim krypta grobu założyciela miasta bp. Stefana Wierzbowskiego, którego ciało spoczywa w zabytkowym, szklanym sarkofagu. Na zakończeniach układu krzyża mieści się: Kościół 53 p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP (dawny kościół i klasztor bernardynów); dawna Golgota – obecnie cmentarz. Zakończenie ramion krzyża stanowiły: kościół i klasztor Pijarów (północne ramię krzyża) – dziś kaplica na terenie Domu Pomocy Społecznej oraz kościół i klasztor Dominikanów – Obserwantów (południowe ramię krzyża) – dziś kapliczka. Niezwykle ważnym miejscem jest Wieczernik, gdzie znajduje się sanktuarium św. Stanisława Papczyńskiego. Z Górą Kalwarią związany był także męczennik bł. ks. Zygmunt Sajna. Ponadto na terenie miasta i gminy znajdują się inne kościoły oraz liczne kapliczki i krzyże przydrożne. W zabytkowym centrum miasta szczególnie ważną rolę odgrywa dawna dzielnica żydowska, gdzie zlokalizowany jest dwór cadyka Icchaka Altera wraz z domem modlitwy dynastii Alterów oraz liczne obiekty mieszkalne, zajmowane niegdyś przez Żydów. Jest to szczątek dziedzictwa związanego z kulturą żydowską, która do II wojny światowej odgrywała dużą rolę w Górze Kalwarii. Niestety ich stan techniczny ocenia się jako zły, budynki te są w większości zdegradowane i wymagają odnowy i adaptacji.
W dalszej części dokumentu wskazano wielokulturowość i duchowość jako potencjały miasta. Wyobrażenie obszaru rewitalizacji po zakończeniu procesu wyraźnie wskazuje na cel podejmowanych działań oraz elementy łączące projekty, a przede wszystkim interesariuszy rewitalizacji, czyli wartości i tradycję miejsca.
Historyczne centrum miasta – skupione wokół zabytkowego układu ulic wyznaczających plan krzyża wzmocnionego elementami zagospodarowania przestrzeni – jest miejscem odwiedzanym przez mieszkańców oraz licznych turystów, pielgrzymów i wycieczki szkolne, które w ten sposób chcą czerpać wiedzę o historii Polski – jej wielokulturowości, tolerancji, tożsamości i tradycji. […] Kompleksowość i komplementarność zrealizowanych projektów – nadały całości efekt synergii, ponieważ każde działanie wykonane w jednym miejscu – wzmacniało jednocześnie walory całego obszaru objętego programem rewitalizacji. Rynek – jest miejscem spotkań mieszkańców, ich wymiany kulturowej, intelektualnej i artystycznej. Jest miejscem silnej identyfikacji mieszkańców z miastem oraz będącym jego główną przestrzenią reprezentacyjną. Wokół rynku, w odnowionych budynkach powstały liczne, świadczone na wysokim poziomie usługi centrotwórcze. Dworzec autobusowy został przeniesiony w rejon dworca kolejowego, zwiększając jednocześnie dostępność środków komunikacji w pozostałych rejonach miasta. Dawne osiedle żydowskie z Dworem Cadyka i Domem Modlitwy – stanowią obecnie dzielnicę miasta, w której funkcjonowanie Międzyreligijnego Instytutu Modlitwy Śpiewem i Muzyką – przyspieszyło modernizację okolicznych terenów, w tym rozwój mieszkalnictwa oraz nowych form usług, związanych między innymi z działalnością rzemieślniczą i handlową.
Wartości niematerialne – duchowość i wielokulturowość – stały się podstawą kolejnych projektów, dzięki której możemy dostrzec synergię planowanych działań. Wśród wskazanych przez gospodarzy Góry Kalwarii głównych projektów planowanych w mieście warto wymienić działania prowadzone na historycznym Rynku, w dzielnicy pożydowskiej – Sztetlu, wprowadzenie nowych funkcji do obecnie nieużytkowanego Dworu Cadyka i Domu Modlitwy, szereg działań przy ul. Kalwaryjskiej, Pijarskiej i Dominikańskiej oraz szerzej w układzie drogowym i urbanistycznym stanowiącym oś kompozycyjną miasta. Kolejne z wymienionych w dokumencie działań wykazuje dalsze powiązania ze wskazanymi wartościami, są to projekty planowane na malowniczej skarpie wiślanej, na terenie Ochotniczej Straży Pożarnej i dawnej jednostki wojskowej, a także na obszarze „za torami” oraz działania Spółdzielni Mieszkaniowej.
Wymienione projekty są ze sobą powiązane. Ich realizacja jest szansą dla miasta nie tylko na poprawę infrastruktury, ładu przestrzennego czy rozwój turystyki, ale również, a może przede wszystkim, na pogłębienie świadomości mieszkańców i „związanie ich” z niematerialnymi i materialnymi przejawami dziedzictwa występującymi tak licznie w Górze Kalwarii.
Przykładowe projekty rewitalizacyjne opierające się na przejawach dziedzictwa niematerialnego
W programie rewitalizacji warto zawrzeć choćby kilka projektów „miękkich” odnoszących się do lokalnego dziedzictwa niematerialnego. Powinny być one osadzone w lokalnych tradycjach. Aby je należycie przygotować, trzeba zaplanować czas na rozmowy ze starszymi mieszkańcami obszaru rewitalizacji, ale także sąsiednich miejscowości/dzielnic. Te opowieści powinny być inspiracją dla projektów. Dodatkowym walorem tej metody przygotowania działań rewitalizacyjnych jest inicjowanie spotkań międzypokoleniowych. Negatywnie należy odnosić się do kopiowania zwyczajów i ich bezrefleksyjnego przenoszenia z innych miejsc.
Projekty rewitalizacyjne odnoszące się do dziedzictwa niematerialnego możemy pogrupować ze względu na ich charakter:
- Spotkania, potańcówki, gry miejskie – wydarzenia integrujące mieszkańców, forma aktywnego wypoczynku. Formy popularne zwłaszcza w dużych miastach jako wydarzenia „na podwórkach”. Wzbogacają program partycypacyjny. Przykład łódzki: http://centrumwiedzy.org/programy-spoleczne/partycypacyjny/
- Niewielkie miejscowości mogą czerpać z kultury ludowej. Przykładem może być gmina Myszyniec, która w swoim programie rewitalizacji jako potencjał wskazała: Kultywowanie tradycji kurpiowskich w postaci wydarzeń, imprez oraz działalności organizacji pozarządowych wzmacnia poczucie tożsamości lokalnej mieszkańców i przyczynia się do zachowania dziedzictwa kulturowego gminy.W związku z nim gospodarze zaproponowali utworzenie klubu/koła gospodyń wiejskich (które ma się stać miejscem prowadzenia różnych działań sprzyjających reintegracji społecznej) oraz wspieranie działań z zakresu nadania charakteru ,,kurpiowskiego” obszarom wyznaczonym do rewitalizacji.
- Szczególne miejsce w tradycji polskiej zajmują spotkania przy stole i przygotowywanie posiłków. Projekty wykorzystujące potencjał kuchni regionalnej cieszą się nieustannie wielką popularnością. Będą się dobrze wpisywały w programy rewitalizacji, szczególnie jeżeli zostaną przygotowane tak, by mogli w nich aktywnie uczestniczyć mieszkańcy obszaru zdegradowanego. Warto połączyć je z działaniami edukacyjnymi dotyczącymi zdrowego żywienia.
- Podstawą wielu projektów są wielokulturowość i religia, w tym tradycyjne rytuały związane ze świętami i świętowaniem.
- Muzyka ludowa, taniec, śpiew, dawne rytuały i zwyczaje umożliwiają tworzenie projektów, które z jednej strony mogą być przyczynkiem do spotkań, w szczególności osób starszych, a z drugiej strony mogą zachęcać dzieci i młodzież do współtworzenia grup inspirujących się w swych działaniach tradycją lokalną.
- Wydarzenia upamiętniające ważne daty w historii miejscowości, w tym w szczególności rekonstrukcje historyczne, w które są zaangażowane osoby z terenu zdegradowanego. Ciekawym przykładem może być „Strajk Szpularek” w Żyrardowie przygotowywany cyklicznie przez stowarzyszenia „Fabryka Feniksa” skupiające młodzież. Odbywa się na terenie objętym programem rewitalizacji.
- Ważną grupę stanowią działania służące zachowaniu tradycyjnych zawodów. Wiążą one rzadkie obecnie umiejętności związane z rzemiosłem z aktywizacją gospodarczą obszaru, przeciwdziałając bezrobociu wśród młodego pokolenia. Zachęcam do zapoznania się z doświadczeniami Muzeum Warszawskiej Pragi, które przygotowuje szereg działań w ramach „Festiwalu rzemieślników. Krawcy i skórnicy”, w tym otwarte spotkania skupione na określonych umiejętnościach oraz kursy ginących zawodów.
Autor: Maria Badeńska-Stapp
