Z perspektywy samorządu – Żyrardów wyróżniony w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” 2020

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”, przeprowadzany w ramach realizacji Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami 2019-2022, ma na celu promowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, rozumianych jako dokumenty strategiczne w kontekście ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym przez samorząd lokalny. W pierwszej edycji konkursu w 2020 roku w kategorii gmin miejskich wyróżnione zostało miasto Żyrardów.

Miasto Żyrardów zostało wyróżnione przez jury konkursu za:

• wypracowanie długofalowej, konsekwentnie wdrażanej wizji zarządzania dziedzictwem kulturowym miasta,
• pionierskie, zwłaszcza w kontekście małego miasta, działania w zakresie rozpoznania i promowania wartości dziedzictwa przemysłowego przekładające się na zapisy programu ochrony zabytków,
• wieloaspektowość inicjatyw związanych z dokumentacją, konserwacją, udostępnianiem i promocją dziedzictwa kulturowego, wykorzystując dostępne narzędzia w zakresie rewitalizacji, planowania przestrzennego, działań promocyjnych i edukacyjnych.

Żyrardów to miasto położone w centralnej części Polski, na południowo-zachodnim krańcu województwa mazowieckiego. Miasto o stosunkowo młodej historii wpisało się w dzieje kraju jako ośrodek polskiego przemysłu lniarskiego, pełniąc tę rolę przez blisko 150 lat.  Za datę początkową żyrardowskiego przemysłu lniarskiego uważa się rok 1833, kiedy rozpoczęto produkcję lnu w lokalnej fabryce, jednak okres największego rozwoju i rozbudowy Żyrardowa przypadł na 2. poł. XIX w. Rozwój przemysłu przełożył się na rozwiązania urbanistyczno-architektoniczne miasta, budowanego według modelu miasta-ogrodu, miasta idealnego. Regularna siatka ulic, dużo zieleni, wyraźny podział na część mieszkaniową oraz przemysłową to najbardziej charakterystyczne elementy XIX-wiecznego Żyrardowa – europejskiej potęgi przemysłu włókienniczego, miasta którego rytm i życie wyznaczała fabryka wyrobów lnianych.

Spuścizną, jaka pozostała po potężnych zakładach lniarskich, jest cenny pod względem architektonicznym i urbanistycznym zespół budynków poprzemysłowych, przyjmujący obecnie funkcje mieszkalne i usługowe, a także unikatowy w skali europejskiej historyczny zespół mieszkalno-usługowy Osada Fabryczna, powstały przy zakładach w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. – znakomicie zachowany, pełniący obecnie funkcję centrum miasta. Żyrardów jest przykładem jednej z pierwszych w Polsce, nowoczesnych osad przemysłowych, o wyrazistym podziale na strefy jednorodnego zagospodarowania, przemyślanej urbanistyce oraz interesującej architekturze. Miasto uznawane jest za perłę architektury industrialnej.

Wybitne wartości tego zespołu zostały poświadczone w skali ogólnopolskiej uznaniem w 2012 roku żyrardowskiej XIX-wiecznej Osady Fabrycznej za pomnik historii[1].

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta Żyrardowa na lata 2014-2017 wyróżnia się wysokim poziomem merytorycznym oraz doskonałym rozpoznaniem zasobu, jego stanu zachowania oraz zagrożeń. W programie uwzględniono wiele działań, dostosowanych do specyfiki dziedzictwa miasta. Skrojony był na miarę Żyrardowa, uwzględniając nie tylko jego najpilniejsze potrzeby, jak zapobieganie pogarszaniu się stanu technicznego zabytkowych budynków i degradacji zabytkowych przestrzeni, ale i szereg działań społecznych, służących poszerzaniu świadomości lokalnych wspólnot w zakresie dbałości o dziedzictwo.

Poprawie stanu zachowania zabytków przysłużyły się prace budowlane i remontowo-konserwatorskie przy budynkach użyteczności publicznej będących własnością miasta. We współpracy ze wspólnotami mieszkaniowymi prowadzono prace remontowe w zabytkowych budynkach mieszkalnych. Działaniem wysoko ocenianym jest wsparcie prywatnych właścicieli budynków m.in. w procesie wymiany okien i drzwi. Miasto przygotowało stosowną uchwałę, zleciło opracowanie katalogu stolarki w wielu wariantach.

Zadbano o uporządkowanie całych kwartałów zabudowy dążąc do likwidacji chaosu w przestrzeni historycznej. Wydobyciu walorów tej przestrzeni przysłużyła się także wymiana oświetlenia i nawierzchni ulic oraz prace związane z rewaloryzacją zieleni miejskiej. Przy wszystkich pracach dołożono wszelkiej staranności w zakresie właściwego rozpoznania i przebadania obiektów, zadbano o wysoką jakość prac projektowych i remontowo-konserwatorskich oraz o zachowanie w maksymalnym stopniu ich autentyzmu.

Wdrożone w ramach gminnego programu zadania wykorzystały tradycję i potencjał zabudowy dawnych Zakładów Lniarskich do rozwoju społeczno-gospodarczego. Dla potrzeb nowo powołanej instytucji kultury Muzeum Lniarstwa im. Filipa de Girarda odrestaurowano i zaadaptowano zabytkowe hale, wyposażając je w maszyny włókiennicze. Muzeum bada, pielęgnuje i promuje dzieje przemysłu lniarskiego oraz lniarskie tradycje Żyrardowa, będąc jedną z najciekawszych atrakcji turystyki postindustrialnej w kraju.

Wykorzystując lokalizację w aglomeracji warszawskiej oraz dogodne połączenie ze stolicą, Żyrardów przyciąga nowych inwestorów, developerów i mieszkańców, starając się tchnąć nowe życie w organizm miejski, który w czasach transformacji ustrojowej, po upadku przemysłu lniarskiego i dewastacji fabryki, stracił dotychczasowe podstawy bytu. Bo Żyrardów nigdy już nie będzie miastem przemysłowym a znalezienie nowych funkcji i wykreowanie dla nich przestrzeni stało się koniecznością, sposobem na ochronę zabytkowej tkanki miejskiej. Dzięki modzie na adaptację obiektów pofabrycznych, Żyrardów ze swoją unikatową architekturą industrialną, ma szansę przeżyć ponowny rozkwit. Stara przędzalnia została zrewaloryzowana i przy współpracy z prywatnymi inwestorami przekształcona w nowoczesne lofty połączone dziś krytym pomostem z nową przędzalnią, również przystosowaną na obiekty mieszkalne i usługowe. Zapewne ta inwestycja będzie impulsem do kolejnych…

Rozpoczęty proces adaptacji budynków do nowych funkcji zapewnił utrzymanie i ochronę zabytkowej architektury, przy zachowaniu autentyzmu miejsca.

Liczne działania edukacyjne, promocyjne i popularyzatorskie czynione przez samorząd, przynoszą oczekiwane efekty, przyczyniając się nie tylko do promocji Osady Fabrycznej – pomnika historii jako atrakcji turystycznej ale i do zmiany postrzegania samego miasta, także przez jego mieszkańców.

Wykorzystanie potencjału dziedzictwa kulturowego miasta jest dużym wyzwaniem dla samorządu. Żyrardów próbuje mu sprostać, prowadząc z powodzeniem politykę rewitalizacyjną, uzyskując jednocześnie wysokie dotacje. Powołanie instytucji Miejskiego Konserwatora Zabytków, jego rola informacyjna, edukacyjna i prewencyjna przekłada się na wzmocnienie ochrony zabytków oraz wzrost wiedzy, świadomości oraz wrażliwości mieszkańców na dorobek kulturowy miasta. Wypracowane przez Żyrardów rozwiązania stanowią wzór dla innych miast, zarówno w zakresie opracowania gminnego programu, jak i realizacji przyjętych w nim zadań.  

Barbara Potera – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Maria Badeńska-Stapp – Miejska Konserwator Zabytków

Aneta Mikulska – Zastępca Miejskiego Konserwatora Zabytków

Jacek Grzonkowski – Dyrektor Wydziału Rewitalizacji i Rozwoju Urzędu Miasta Żyrardowa

Barbara Potera: W pierwszej edycji ogólnopolskiego konkursu „Samorząd dla Dziedzictwa” miasto Żyrardów zostało wyróżnione za gminny program opieki nad zabytkami oraz jego realizację. Jury konkursu w ocenie wskazało m.in. na fakt wypracowania przez miasto długofalowej, konsekwentnie wdrażanej wizji zarządzania dziedzictwem kulturowym miasta.

Jak zarządzać dziedzictwem zabytkowego miasta? Czym to zarządzanie różni się od ochrony zabytków?

Maria Badeńska-Stapp: Zarządzanie zabytkami, pojedynczymi obiektami czy zespołami, układami czy krajobrazami jest pojęciem stosunkowo nowym, nie zdefiniowanym w polskim systemie prawnym, który „zajmowanie się zabytkami” dzieli na dwa rodzaje aktywności: ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami.

Opieka nad zabytkiem ma charakter zindywidualizowany. Odpowiedzialny za jej realizację jest aktualny dysponent zabytku, czy aktualny właściciel lub posiadacz. Ustanowiony w art. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obowiązek sprawowania opieki nad zabytkiem sprowadza się do starannego postępowania w stosunku do zabytku, zabezpieczenia i jak najdłuższego utrzymania zabytku w najlepszym stanie oraz jego wykorzystania dla dobra ogółu ze względu na  walory historyczne, artystyczne czy naukowe. Oznacza to prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych na podstawie pozwolenia organu konserwatorskiego, naukowe badanie i dokumentowanie zabytku, zabezpieczenie zabytku i jego utrzymanie w jak najlepszym stanie, popularyzowanie i upowszechnianie wiedzy o zabytku.

Ochrona zabytków realizowana przez organy administracji publicznej, polega na podejmowaniu w odniesieniu do zabytków działań, mających na celu zachowanie ich wartości zabytkowej. Katalog działań wskazany jest w art. 4 ww. ustawy. Należy w tym miejscu podkreślić, że organy ochrony zabytków nie dysponują możliwością swobodnego doboru instrumentów prawnych dla realizacji celów. Zobowiązane są one bowiem do działania na podstawie i w granicach prawa. Ochrona zabytków dla swej skuteczności powinna być postrzegana w kategoriach bardziej perswazyjnych niż nakazowych. Jej skuteczność zależy bowiem od tego, czy adresaci określonych działań ochronnych, podejmowanych przez organy konserwatorskie, uznają te działania za uzasadnione tj. powzięte na podstawie przepisów prawa oraz w oparciu o wyniki rzetelnych badań.

Jeżeli chodzi o zabytki o dużej powierzchni, składające się z wielu elementów, w których mamy do czynienia ze skomplikowaną strukturą własnościową, kategorie ustawowe nie wystarczają. Dla właściwego dbania o zabytek jako całość konieczna jest koordynacja wielu aktywności, zarówno ochronnych jak i inwestycyjnych, połączonych z działaniami miękkimi/edukacyjnymi. Efektem zarządzania ma być synergia podejmowanych działań wynikająca ze wspólnego dążenia wielu interesariuszy procesu do jednego celu, jakim jest właściwe użytkowanie zabytków umożliwiające jego utrzymanie oraz obejmujące zachowanie i ekspozycję, wartości historycznych, artystycznych i naukowych. Dla skutecznego zarządzania zabytkami konieczne jest wnikliwe rozpoznanie wartości od skali makro (krajobrazowej) aż do skali detalu, również w zakresie dziedzictwa niematerialnego i traktowanie ich jako potencjału rozwojowego. Drugim koniecznym elementem jest otwarcie się wszystkich uczestniczących w procesie na dialog i wzajemne zrozumienie potrzeb, możliwości i ograniczeń partnerów.

Ochrona historycznego miasta przemysłowego jakim jest Żyrardów postrzegana jest jako jeden z najtrudniejszych problemów konserwatorskich. Złożoność zadań ze względu na opuszczone, nieużytkowane obiekty poprzemysłowe o dużej skali i nieoczywistych przyszłych funkcjach, historyczne przestrzenie miejskie (place, ulice, zieleń) wymagające rewaloryzacji, budynki użyteczności publicznej, historyczne budynki mieszkalne – często w złym stanie technicznym. A dodatkowo odbiór społeczny – pomimo pozytywnych zmian w dostrzeganiu i rozumieniu znaczenia dziedzictwa poprzemysłowego i zabytków techniki, wartość miast przemysłowych, wynikająca ze specyfiki zespołu, powiązań kompozycyjnych i funkcjonalnych, złożoności struktury przestrzennej, nadal w powszechnym odbiorze nie jest do końca zrozumiała i doceniana.

W jaki sposób samorząd miasta te wieloaspektowe problemy stara się rozwiązywać? Z kim współpracuje? Gdzie szuka wsparcia?

Maria Badeńska-Stapp: Każde historyczne miasto poprzemysłowe szuka swojej drogi rozwoju na gruzach dawnego serca miasta: fabryki, kopalni, huty, walcowni. Im większa była monokultura przemysłowa miejscowości, tym większy był cios dla prawidłowego funkcjonowania miasta zarówno na poziomie społecznym jak i infrastrukturalnym/materialnym. Kryzys związany z degradacją zabytkowych obszarów i budynków związanych z działalnością przemysłową obejmuje w szczególności tereny i obiekty poprodukcyjne, ale także osady fabryczne. Odpowiedzią są rozbudowane procesy rewitalizacyjne i stworzenie zaplecza specjalistycznego zajmującego się zabytkami. Może dlatego szczególnie wielu samorządowych konserwatorów zabytków zostało powołanych na Śląsku? Miasto Żyrardów również zdecydowało się na ustanowienie w strukturze urzędu Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków pod kierunkiem Miejskiego Konserwatora Zabytków. Dzięki stosownej umowie zawartej z Wojewodą Mazowieckim samorząd miasta uzyskał kompetencje i większe możliwości działań w zakresie ochrony zabytków[1]. Zakres przekazanych kompetencji jest bardzo duży, obejmuje wszelkie zadania związane z ochroną konserwatorską, z wyłączeniem wpisów do rejestru, uzgadniania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz procedur związanych z egzekucjami i karami administracyjnymi. Działanie to pozwoliło na usprawnienie procesów uzgodnień prac z konserwatorem oraz ułatwiło kontakt mieszkańcom, inwestorom i służbom.

W moim przekonaniu, obecnie w Polsce, najlepszym narzędziem służącym wyprowadzaniu obszaru poprzemysłowego z kryzysu jest rewitalizacja, ze względu na swój interdyscyplinarny i wieloaspektowy charakter.

 „Żyrardów – XIX wieczna Osada Fabryczna” decyzją Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej otrzymał w 2012 roku prestiżowy tytuł pomnika historii. Tym samym poświadczone zostały wybitne wartości założenia urbanistyczno-architektonicznego miasta w skali ogólnopolskiej. To niewątpliwa nobilitacja, ale też wyzwanie zachowania wszystkich uznanych walorów oraz autentyzmu i integralności w mieście, które równocześnie musi żyć, pragnie się rozwijać, przyciągać inwestorów i nowych mieszkańców.

W jaki sposób te sprawy staracie się Państwo godzić? Jakie wykorzystujecie narzędzia prawne, jakie podejmujecie działania i inicjatywy?

Maria Badeńska-Stapp: Uznanie wyjątkowej wartości zespołu Żyrardowskiego poprzez nadanie mu tytułu pomnika historii to potwierdzenie niekwestionowanej i ponadprzeciętnej wartości historycznej. Potwierdzenie rangi państwowej, skłania do poszukiwania nowoczesnych i skutecznych narzędzi wspomagających działania na rzecz ochrony miejscowego dziedzictwa kulturowego. Jednym z nich jest opracowanie Planu Zarządzania Pomnikiem Historii „Żyrardów – XIX wieczna Osada Fabryczna”, którego celem jest intensyfikacja i optymalizacja systemu ochrony zespołu zabytkowego o najwyższej wartości w skali kraju i istotnym znaczeniu międzynarodowym[2].

Praca konserwatora to nieustanne zarządzanie konfliktem, konieczność ochrony wartości zabytkowych przy jednoczesnym dopuszczaniu współczesnych funkcji czy dzisiejszego sposobu użytkowania zabytkowych budynków. Budynek nie użytkowany umiera najszybciej ale przekształcony bez poszanowania dla jego wartości zmienia się w „gargamela”. Dużą rolę odgrywa tu działanie Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków, które zapewnia możliwość bezpośredniego kontaktu, spotkania, omówienia problemów w terenie, jeszcze przed przystąpieniem do procesu przygotowania projektu czy przed uzyskaniem pozwolenia konserwatorskiego, ale również podczas realizacji każdego istotnego dla zabytku etapu realizacji inwestycji. Co roku opracowywany jest i realizowany harmonogram kontroli obiektów wpisanych do rejestru zabytków.

W 2017 r. w Biurze MKZ zostały przeprowadzone badania społeczne, których celem było poznanie opinii mieszkańców Żyrardowa na temat rozpoznawalnego przez nich potencjału zabytkowego pod nazwą „Żyrardów – XIX wieczna Osada Fabryczna”, uznanego za pomnik historii. Z raportu z badań wynika, iż żyrardowianie mają świadomość wartości zabytkowej Osady Fabrycznej i pragną, aby była ona miejscem przyjaznym, ekskluzywnym, gdzie przyjemnie jest mieszkać, pracować i wypoczywać. Doceniają potencjał historyczny, architektoniczny i kulturowy i są do niego przywiązani. Mają świadomość unikatowości Osady Fabrycznej. Jeśli chodzi o podejście do poszczególnych elementów to najczęściej wymieniany był „autentyzm historycznego układu urbanistyczno-architektonicznego”. Ankietowani wskazywali też na potrzebę rewitalizacji obszaru zabytkowego[3]. Niewątpliwie z taką świadomością społeczną, realizacja ochrony i opieki nad zabytkami jest skuteczniejsza.

W sprawozdaniach z realizacji gminnego programu (lata 2014-2017) wynika, że w czteroletnim okresie jego obowiązywania samorząd włożył duży wysiłek i znaczne środki finansowe na prace remontowo-konserwatorskie i adaptacyjne obiektów użyteczności publicznej: budynek Kantoru (obecnie Centrum Obsługi Mieszkańców), budynek ochronki (ob. przedszkole), lokale biblioteki publicznej. A ponadto rewaloryzacja zieleni miejskiej, prace pielęgnacyjne w zabytkowym parku miejskim. To duży zakres prac, wymagających znacznych funduszy, zwłaszcza jak na miasto średniej wielkości.

Jakie były główne źródła finansowania tych inwestycji? Z jakich źródeł samorząd stara się pozyskać środki zewnętrzne? Jak to robić skutecznie? Czy pomaga w tym tytuł pomnika historii?

Jacek Grzonkowski: Wspomniane inwestycje realizowane są przy wsparciu środków unijnych w postaci dotacji oraz preferencyjnej pożyczki.

Przedszkole i biblioteka wykonane zostały ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego; rewaloryzacja zieleni z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, natomiast remont Kantoru możliwy był dzięki pożyczce z Instrumentu Finansowego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020 tzw. Jessica 2.

Kluczem do pozyskania środków zewnętrznych są dobrze przygotowane projekty i zespół ludzi odpowiedzialny za ich realizację; dodatkowo wszystkie inwestycje wynikały z lokalnego programu rewitalizacji.

Status zabytku bardzo często otwiera możliwość ubiegania się o środki finansowane dedykowane wyłącznie takim obiektom na ich remont, konserwację czy adaptację.

Warto zaznaczyć, że pozyskanie dotacji to dopiero połowa sukcesu, kolejnym ważnym etapem jest realizacja dofinansowanych zadań, zgodnie z przyjętymi założeniami.

Przemysł lniarski w Żyrardowie jeszcze do niedawna, bo pamięta to żyjące pokolenie, to nic innego jak trud dnia codziennego, ciężka praca dająca możliwość utrzymania rodziny. Obecnie to tradycja, niematerialne dziedzictwo kulturowe, muzealizacja.

Jak wytłumaczyć mieszkańcom tę absolutną zmianę paradygmatu? W jaki sposób przekonywać lokalną społeczność, że to nadal jest bardzo ważne, tylko w zupełnie innym wymiarze?

Maria Badeńska-Stapp: Władze Żyrardowa czy służby konserwatorskie nie miały żadnego wpływu na decyzje dotyczące likwidacji zakładów przemysłu lniarskiego. W dobie kryzysu lat 90. XX w., ówczesny skierniewicki wojewódzki konserwator zabytków objął ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków szereg budynków przemysłowych oraz teren w granicach ogrodzenia zakładów.

Rolę nośnika tradycji wypełnia od kilku lat Muzeum Lniarstwa[4]. To miejsce ulubione przez Żyrardowian, tętniące życiem, o szerokim wachlarzu działalności powstałe w celu kontynuowania tradycji lniarskich, jako hołd dla dawnych pracowników. Podobne funkcje – pokazanie dumy ze swojego dziedzictwa, spełniają coroczne imprezy związane ze świętem lnu[5] oraz rekonstrukcja strajku szpularek[6].

Kilka lat temu w jednej z hal produkcję prowadziła jeszcze Fabryka Lnianych Tkanin Żakardowych – ostatnia żyrardowska fabryka włókiennicza. W 2019 roku Rada Miasta podjęła decyzję o zakupie całego parku maszynowego fabryki, która znalazła się w trudnej sytuacji finansowej. Zamiarem włodarzy miasta jest uruchomienie produkcji tkanin na potrzeby turystyczne.

Cenną inicjatywą MKZ w Żyrardowie jest rozpoczęty proces dofinansowania prac przy zabytkach ujętych w gminnej ewidencji zabytków stanowiących prywatną własność, obejmujący wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. W ramach tego przedsięwzięcia opracowany został katalog typowej stolarki. Przyznawane są też dotacje na jej remonty i wymianę.

Skąd taki pomysł?

Maria Badeńska-Stapp: Od początku pracy Biura MKZ dało się zaobserwować poważne problemy w realizowaniu wymagań konserwatorskich odnośnie wymiany lub konserwacji zabytkowej stolarki okiennej i drzwiowej. Wynikały one z braku wiedzy i niezrozumienia materii zabytku zarówno przez właścicieli jak i wykonawców, ale przede wszystkim ze względów finansowych. Często w toku prowadzonych postępowań o wydanie pozwoleń konserwatorskich padały pytania o możliwości sfinansowania lub dofinansowania tego typu przedsięwzięć. Z problemu zdawali sobie sprawę również włodarze miasta. Na ceglanych czerwonych elewacjach budynków mieszkalnych szczególną uwagę przykuwały nowe, białe okna pcv, bez podziałów i zachowania historycznego kształtu i detalu czy metalowe drzwi wejściowe. Kluczem było również wykonanie wymiany w oparciu o dobrze sporządzony projekt lub/i inwentaryzację, z czym większość właścicieli miała problemy. Stąd narodził się pomysł opracowania katalogu typowej stolarki, gotowych projektów przygotowany przez uprawnionych architektów. Dziś dostępny online dla wszystkich zainteresowanych.  Tylko stolarka wykonana zgodnie z pozwoleniem konserwatorskim, którego załącznikiem jest dobrze wykonany projekt, po pozytywnie przeprowadzonym odbiorze prac, ma szanse na dofinansowanie. Projekt uchwały na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowalnych przy zabytku wpisanym do rejestru, położonym na obszarze Miasta Żyrardowa przeszedł wszystkie etapy uzgodnień w tym również konsultacje społeczne z mieszkańcami i organizacjami pozarządowymi. Kolejny etap to akceptacja Prezydenta Miasta oraz przyjęcie uchwały przez Radę Miasta.

Miasto Żyrardów zdecydowało się na szereg działań w ramach rewitalizacji, która opiera się na poszanowaniu wartości zabytkowych zespołu. Warto podkreślić, że w 2004 roku nasze miasto, jako jedyne na Mazowszu, posiadało przygotowany i zatwierdzony program rewitalizacji. W lutym 2017 r. uchwalono jego aktualizację[7].

Pytanie na zakończenie, czy gminny program opieki nad zabytkami jest dokumentem pomocnym we wdrażaniu i realizowaniu zadań dotyczących dziedzictwa kulturowego?

Maria Badeńska-Stapp: Gminny program opieki nad zabytkami, podobnie jak programy na poziomie powiatowym, wojewódzkim i krajowym są wykonywane ze względu na obowiązek wskazany w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Nie jest on jednak powiązany w żaden sposób z finansowaniem. Brak tego dokumentu, nie wykonywanie jego założeń, czy przygotowanie go na niskim poziomie, nie wiąże się z żadnymi sankcjami. Przypominam sobie tylko jeden konkurs o dofinansowanie zabytków na Mazowszu, w którym warunkiem uzyskania dotacji był odpowiedni zapis w tym dokumencie. Podobnie zdarza się z innymi programami tworzonymi przez gminy „na zaliczenie”. Nie negując  zasadności ich opracowywania, ich poziom merytoryczny pozostawia niekiedy wiele do życzenia.

Aby tę sytuację zmienić należy, podobnie jak w programach dotyczących niskiej emisji czy rozwiązywania problemów alkoholowych, bezpośrednio połączyć GPOnZ z finansowaniem.

Należy ustalić precyzyjnie wymogi dot. tego dokumentu, zaktualizować/wydać nowy poradnik metodyczny. Weryfikować prawidłowość merytoryczną, ale również spójność ze strategią rozwoju gminy.

Przygotowanie tego dokumentu powinno być oparte na wnikliwym i rzetelnym rozpoznaniu zasobu zabytkowego oraz przygotowaniu spisu realizowanych przedsięwzięć i projektów, z podziałem na działania, za które odpowiada gmina oraz te, które planują prowadzić inne podmioty. Wskazane jest, by podczas przygotowywania tego dokumentu przeprowadzić moduł partycypacyjno-konsultacyjny, kształtować program we współpracy z mieszkańcami, instytucjami, inwestorami i NGO.

W przypadku Żyrardowa, Miasto zdecydowało się na napisanie dokumentu przez pracowników Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków. Nie zlecano żadnych opracowań na zewnątrz. Dokument przygotowano w oparciu o rozpoznanie przeprowadzone przez pracowników biura, informacje zebrane w urzędzie, od miejskich i powiatowych instytucji kultury, po przeprowadzeniu szerokich konsultacji społecznych i prezentacji.

Dokument ten będzie pomocny we wdrażaniu i realizowaniu zadań dot. dziedzictwa kulturowego pod warunkiem jego regularnego i wnikliwego monitorowania oraz aktualizacji poprzedzonej sumiennym rozpoznaniem bieżącego stanu dziedzictwa przy uwzględnieniu możliwości finansowych i organizacyjnych gminy i innych interesariuszy. Konieczne jest uwzględnienie postanowień programu w innych dokumentach strategicznych, w szczególności w strategii rozwoju, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

[1] Porozumienia z dnia 7 stycznia 2008 r. w sprawie powierzenia Miastu Żyrardów prowadzenia niektórych spraw z zakresu właściwości Wojewody Mazowieckiego, wykonywanych przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zawartego pomiędzy Wojewodą Mazowieckim, a Prezydentem Miasta Żyrardowa.

[2] Plan Zarządzania Pomnikiem Historii „Żyrardów – XIX wieczna Osada Fabryczna”, oprac. B. Szmygin, A. Siwek, A. Fortuna-Marek, Lublin-Kraków-Rzeszów 2017 opracowany na zlecenie Prezydenta Miasta Żyrardowa. 

[3] „Raport. Plan Zarządzania Pomnikiem Historii – Żyrardów Dziewiętnastowieczna Osada Fabryczna” opracowała: Izabela Sobieszczańska inspektor w Biurze MKZ pod redakcją: dr Katarzyny Skierskiej – Pięty, Żyrardów 2018.

[4] Więcej informacji na stronie: https://www.muzeumlniarstwa.pl/

[5] http://www.muzeumlniarstwa.pl/swieto-lnu/

[6] https://podroze.se.pl/aktualnosci/strajk-szpularek-w-zyrardowie-rekonsrukcja-atrakcj/1609/;

https://pl-pl.facebook.com/strajkszpularek

[7] Szczegóły podejmowanych działań w ramach programu obszernie opisane są na stronie internetowej : http://rewitalizacja.zyrardow.pl/.

[1] „Żyrardów – XIX-wieczna Osada Fabryczna” została uznana za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 4 stycznia 2012 r.  (Dz. U. Nr 11, poz. 59).

Oprac. Barbara Potera