Znalezienie zabytku w przepisach o ochronie zabytków

Oprócz starosty zgłoszenia o znalezieniu lub odkryciu zabytków przyjmuje również wojewódzki konserwator zabytków. Jego uprawnienia w tym zakresie dotyczą jednak specyficznych okoliczności sprawy, a ścisła współpraca ze starostą jest tu kluczowa.

Ogólne przepisy regulujące każdy przypadek znalezienia rzeczy opisane zostały w ustawie o rzeczach znalezionych (u.rz.z). Znaleziony zabytek ruchomy jest w pierwszej kolejności rzeczą, do której można zastosować opisane w tej ustawie procedury. Odrębne tryby postępowania opisane zostały w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (u.o.z.o.z.) i odnoszą się przede wszystkim do odkrycia lub znalezienia zabytku archeologicznego lub do odkrycia jakiegokolwiek zabytku w trakcie robót budowlanych lub ziemnych.

Organ (samorządowy lub konserwatorski) ma więc obowiązek zastosowania jednej z trzech możliwych procedur:

• 5 ust. 3 u.rz.z. – w sytuacji znalezienia rzeczy o wartości historycznej, naukowej lub artystycznej;
• 32 u.o.z.o.z. – w sytuacji odkrycia przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem, podczas robót budowlanych lub ziemnych (dalej: odkrycie);
• 33 u.o.z.o.z. – w sytuacji przypadkowego znalezienia przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym (dalej: znalezienia).

W pierwszym przypadku postępowanie prowadzi starosta właściwy dla miejsca znalezienia przedmiotu lub miejsca zamieszkania znalazcy. W pozostałych dwóch kompetencje należą do wojewódzkiego konserwatora zabytków właściwego ze względu na miejsce znalezienia lub odkrycia. Przepisy z u.rz.z omówione zostały w artykule „Znalezienie zabytku w przepisach o rzeczach znalezionych”.

Szczególne okoliczności znalezienia rzeczy, które mogą być zabytkiem, opisuje art. 32 ust. 1 u.o.z.o.z.: kto w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych odkrył przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem, jest obowiązany:

• wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot;
• zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia;
• niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

Wójt niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 3 dni, przekazuje konserwatorowi przyjęte zawiadomienie. Inaczej niż w razie przypadkowego znalezienia rzeczy, zgłoszenie o fakcie odkrycia jakiegokolwiek zabytku w trakcie robót budowlanych lub ziemnych przyjmuje konserwator zabytków, nie zaś starosta. W takich okolicznościach najczęściej dochodzi do odkrycia zabytku archeologicznego i to organ ochrony zabytków posiada odpowiednie kompetencje, by dokonać właściwej kwalifikacji. Oczywiście zdarzają się sytuacje, kiedy znajdowane są wówczas inne zabytki, np. depozyty z okresu II wojny światowej. O tym natychmiast powinien zostać zawiadomiony starosta.

Zawiadomienia o odkryciu zabytku przyjmowane powinny być w każdy dostępny sposób, a więc drogą telefoniczną, elektroniczną lub osobiście. Z przyjęcia zgłoszenia telefonicznego pracownik sporządza notatkę służbową, a z przyjęcia zawiadomienia złożonego osobiście – protokół, podpisywany przez pracownika i zgłaszającego.

Notatka i protokół powinny zawierać informacje niezbędne do określenia kto, w jakich okolicznościach i co odkrył oraz kto przyjął zgłoszenie, a więc:

• oznaczenie organu i dane osoby przyjmującej zgłoszenie;
• dane zgłaszającego (imię, nazwisko, adres, telefon, e-mail);
• miejsce odkrycia oraz rodzaj trwającej inwestycji;
• dane inwestora (jeśli nie jest zgłaszającym) oraz informacja o ewentualnym pozwoleniu na budowę;
• opis przedmiotu;
• sposób zabezpieczenia.

Wojewódzki konserwator zabytków w terminie 5 dni od otrzymania zgłoszenia dokonuje oględzin odkrytego przedmiotu (w miejscu jego znalezienia). W procesie oględzin mogą również brać udział specjaliści z zakresu danej dziedziny. Z oględzin sporządzony zostaje protokół, który może stanowić dowód w dalszym postępowaniu. Na podstawie zawartych w nim ustaleń podejmowane są dalsze rozstrzygnięcia administracyjne.

W razie stwierdzenia, że odkryty przedmiot jest zabytkiem innym niż archeologiczny, nie posiada oryginalnego kontekstu, a badania archeologiczne są zbędne, powinien zgodnie z u.rz.z. zostać przekazany niezwłocznie na przechowanie właściwej jednostce, o czym konserwator informuje starostę.

Jeśli znaleziony przedmiot stanowi broń, amunicję, materiały wybuchowe, należy niezwłocznie wezwać Policję, podobnie jak w przypadku znalezienia szczątków ludzkich, gdy istnieją przesłanki do stwierdzenia, że to szczątki współczesne, niezwiązane z historycznym lub pradziejowym cmentarzyskiem. Jeśli istnieją przesłanki do stwierdzenia, że szczątki ludzkie są związane z działaniami wojennymi, należy niezwłocznie powiadomić właściwy oddział Instytutu Pamięci Narodowej.

Niezależnie od powyższego, niezwłocznie po przeprowadzeniu oględzin konserwator zabytków wydaje jedną z decyzji:

• pozwalającą na kontynuację przerwanych robót, jeżeli odkryty przedmiot nie jest zabytkiem – wraz z pouczeniem o obowiązkach wynikających z ustawy o rzeczach znalezionych;
• pozwalającą na kontynuację przerwanych robót, jeżeli odkryty przedmiot jest zabytkiem, a kontynuacja robót nie doprowadzi do jego zniszczenia lub uszkodzenia;
• nakazującą dalsze wstrzymanie robót i przeprowadzenie na koszt osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej finansującej te roboty badań archeologicznych w niezbędnym zakresie.

Po zakończeniu ewentualnych badań archeologicznych konserwator wydaje decyzję pozwalającą na kontynuację przerwanych robót.

Podobny – choć nieco uproszczony – tryb postępowania dotyczy sytuacji przypadkowego znalezienia przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, a więc w trakcie innych działań niż prace budowlane lub prace ziemne. Nie można wykluczyć, że zabytki archeologiczne (np. pradziejowe pochówki, konstrukcje związane z funkcjonowaniem grodziska czy osady) zostaną odsłonięte w wyniku działania sił natury: erozji, podmycia brzegu rzeki, działalności dzikich zwierząt. Zdarza się, że ruchome zabytki archeologiczne i towarzyszące im nawarstwienia ziemne znajdują się na powierzchni ziemi, co może spowodować ich szybkie zniszczenie. Znalazca winien wówczas stosownie do art. 33 ust. 1 u.o.z.o.z.:

• przy użyciu dostępnych środków zabezpieczyć ten przedmiot;
• oznakować miejsce jego znalezienia;
• niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

Organ konserwatorski w terminie 3 dni od dnia przyjęcia zawiadomienia musi dokonać oględzin znalezionego przedmiotu i miejsca jego znalezienia oraz – w razie potrzeby – zorganizować badania archeologiczne.

Zasady dotyczące sporządzenia protokołu, udziału specjalistów w toku oględzin oraz ewentualnego przekazania sprawy staroście są identyczne, jak w przypadku odkrycia zabytku w trakcie robót budowlanych lub ziemnych.

Autor: Wioleta Jaskólska