Z perspektywy samorządu – gmina Wronki wyróżniona w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” 2020

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”, przeprowadzany w ramach realizacji Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami 2019-2022, ma na celu promowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, rozumianych jako dokumenty strategiczne w kontekście ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym przez samorząd lokalny. W pierwszej edycji konkursu w 2020 roku w kategorii gmin miejsko-wiejskich i wiejskich została wyróżniona GMINA WRONKI.

Gmina Wronki wyróżniona została przez jury konkursu za:

• czytelne przełożenie celów i priorytetów programu ochrony zabytków na konkretne zadania wymienione w jego ramach,
• rozmaitość i wieloaspektowość działań związanych z szeroko rozumianym materialnym i niematerialnym dziedzictwem kulturowym, planowanych i konsekwentnie wdrażanych w ramach programu, w tym działań o charakterze dokumentacyjnym, konserwatorsko-budowlanym, promocyjnym, edukacyjnym i integracyjnym,
• uwzględnienie różnych interesariuszy, w tym organizacji społecznych, wśród podmiotów angażujących się w realizację lub wspieranych w ramach programu ochrony zabytków.

Wronki to niewielkie miasto położone w województwie wielkopolskim, powiecie szamotulskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej. Gmina położona jest w zakolu rzeki Warty, na południowym skraju rozległych borów Puszczy Noteckiej. Większość osób ma jednoznaczne skojarzenia z tym miastem: największe w Polsce więzienie, sławna drużyna sportowa Amica-Wronki i sam zakład produkcyjny, który jej patronuje. Jednak samorząd lokalny stara się o rozwój gminy także w oparciu o dziedzictwo kulturowe. A tym, co wyróżnia tę gminę, jest dbałość o przestrzeń publiczną i wyjątkowa troska o dziedzictwo niematerialne, szacunek dla historii i tradycji oraz liczne działania podejmowane w celu ich utrwalenia, a tym samym rozwoju społecznego i gospodarczego gminy.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Wronki na lata 2015-2018 opracowany został rzetelnie, a zasób zabytkowy wnikliwie przeanalizowany. Sformułowane w programie zadania wynikały ze specyfiki materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego i ich stanu zachowania.

W ramach gminnego programu oraz rewaloryzacji historycznej przestrzeni, w trosce o estetykę miasta dokonano m.in.: na obszarach objętych ochroną konserwatorską wymiany nawierzchni dróg, chodników i instalacji oświetlenia ulicznego, rewaloryzacji skweru im. Cyryla Sroczyńskiego upamiętnionego tablicą patrona tego miejsca – pierwszego po odzyskaniu niepodległości burmistrza Wronek. W przestrzeni rynku zrealizowano kompozycję rzeźbiarską, upamiętniającą historyczne wydarzenie z czasów 2. wojny światowej. To rzeźba osiołka, „bohatera mimo woli”, która uatrakcyjnia dziś plac rynkowy. Duży nacisk położono na działania o charakterze edukacyjnym i popularyzatorskim, m.in. uwzględniając upamiętnianie i promowanie lokalnych wydarzeń historycznych.

Na uznanie zasługuje też sposób prezentowania zabytków oraz lokalnej historii wszystkich miejscowości gminy, na stronie internetowej urzędu gminy. We współtworzenie strony włączyło się lokalne muzeum, oferując cyklicznie nowe publikacje.

W 2015 r. gmina usankcjonowała stosowną uchwałą możliwość dofinansowania prac budowlanych i konserwatorskich przy obiektach zabytkowych ujętych w gminnej ewidencji zabytków. Pierwsze efekty są już widoczne.

Realizacja programu powierzona została pracownikom odpowiedzialnym w urzędzie za ochronę zabytków oraz promocję miasta i gminy. Zadania wykonywano we współpracy z innymi jednostkami podległymi burmistrzowi: w szczególności z Muzeum Ziemi Wronieckiej i Wronieckim Ośrodkiem Kultury oraz, w szerszym zakresie, poprzez współpracę z innymi instytucjami, w tym z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków oraz stowarzyszeniami i osobami prywatnymi.

Być może dokonania gminy Wronki w obszarze ochrony zabytków i opieki nad nimi nie są tak spektakularne, jak w wielkich aglomeracjach z ogromnym i znakomitym zasobem oraz równie imponującą pulą środków na jego utrzymanie. Lecz tej przeciętnej, zdawałoby się, gminie udało się wzbudzić w mieszkańcach dumę z własnego dziedzictwa, pobudzić ich do troski o nie, wzmacniając tym samym poczucie tożsamości i zacieśniając procesy integracyjne w społeczności lokalnej.

Barbara Potera – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Robert Dorna – Zastępca Burmistrza Miasta i Gminy Wronki

Anna Szafran – Zastępca Kierownika Referatu Nieruchomości, Inwestycji i Planowania Przestrzennego Urzędu Miasta i Gminy Wronki

Barbara Potera: Realizacja zadań gminnego programu opieki nad zabytkami gminy Wronki w zakresie zachowania, utrwalenia i poprawy stanu materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego gminy znacząco wpłynęła na zwiększenie atrakcyjności zabytków. Sprawozdania wspominają o pracach wykonanych przy kościele parafialnym, remontach kamienic i pomników, uatrakcyjnieniu płyty rynku czy zagospodarowaniu terenu wzdłuż Warty. 

Z jakich przedsięwzięć są Państwo szczególnie dumni?

Anna Szafran: Bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego gminy to nasza mocna strona. Historyczny układ urbanistyczny miasta, ponad 20 zabytków i zespołów zabytkowych wpisanych do rejestru oraz ponad 500 obiektów ujętych w prowadzonej przez samorząd gminnej ewidencji zabytków to zasadnicza część naszego dziedzictwa. Utrzymanie i zachowanie w dobrym stanie tego zasobu to największe wyzwanie. Obowiązująca od kilku lat uchwała o gminnych dotacjach do remontów zabytkowych budynków pozwoliła zrewaloryzować wiele obiektów. Jesteśmy szczególnie dumni z remontów wronieckich kamienic, które są nie tylko interesującymi zabytkami, ale również rodzinnymi domami wielu wronczan. Jednym z ciekawszych obiektów tego typu, wyremontowanym przy naszej współpracy, jest Willa Wilczewskiego – XIX-wieczna kamienica, obecnie stanowiąca własność wspólnoty mieszkaniowej. Gruntowne prace remontowe przy tym obiekcie zrealizowane zostały w 2015 roku.

W ostatnich latach wyremontowaliśmy również kamienicę przy rynku stanowiącą własność gminną oraz udzieliliśmy dofinansowania na remonty kilku zabytkowych budynków (kamienic, fasady kościoła farnego oraz witraży w kaplicach bocznych kościoła klasztornego Zakonu Franciszkanów). Z dotacji do remontów z roku na rok korzysta coraz więcej właścicieli prywatnych i innych podmiotów. Cieszy nas, że taka forma wsparcia spotyka się z coraz większym zainteresowaniem, a mieszkańcy zwracają baczniejszą uwagę na historię i estetykę swojego otoczenia.

Robert Dorna: Wraz z Muzeum Ziemi Wronieckiej, Wronieckim Ośrodkiem Kultury oraz licznymi organizacjami i stowarzyszeniami staramy się jak najlepiej dokumentować, chronić i udostępniać wszystkie zasoby naszego dziedzictwa. Lapidarium żydowskie, tablice pamiątkowe, zeszyty historyczne, okolicznościowe wydawnictwa o lokalnych wydarzeniach i bohaterach to istotne wzbogacenie wiedzy o naszej przestrzeni kulturowej i wyraz hołdu dla przeszłości.

Chętnie wspieramy wszelkie inicjatywy integrujące mieszkańców i podtrzymujące lokalne tradycje. Artystyczną wizytówką Gminy Wronki jest działający od prawie 30 lat Zespół Folklorystyczny „Marynia”. Warte podkreślenia są działania edukacyjne zespołu, dzięki którym dzieci i młodzież z miejscowych szkół mogą poznać wielkopolskie tradycje rodzinne oraz związane z rokiem obrzędowym. Gmina Wronki corocznie przeznacza kilkadziesiąt tysięcy złotych na wsparcie działań „Maryni” w ramach dotacji na realizację zadań publicznych.

Niezwykle dumni jesteśmy też z tych działań promocyjnych Urzędu Miasta
i Gminy, które nawiązują do dziedzictwa. Liczne publikacje, m.in. książki z baśniami i legendami Ziemi Wronieckiej, wydawnictwa kulinarne promujące tradycyjne lokalne potrawy dokumentują i utrwalają nasze dziedzictwo niematerialne. Za sukces uznajemy fakt, że realizowane przez samorząd przedsięwzięcia bardzo uaktywniły mieszkańców gminy.

W przypadku większości samorządów w Polsce kwestie niewystarczających funduszy stanowią podstawową barierę w realizacji celów i zadań. 

Czy tak jest również w przypadku gminy Wronki? Jakie oferuje wsparcie dla właścicieli zabytkowych obiektów?

Robert Dorna: Fundusze na ochronę i zarządzanie dziedzictwem wygospodarowujemy
z budżetu gminnego. Nasza strategia wsparcia finansowego opiera się na 2 filarach. Pierwszy to dotacje celowe do remontów zabytkowych obiektów. Corocznie kilkaset tysięcy złotych otrzymują właściciele budynków, którzy prowadząc prace remontowo-budowlane, mogą uzyskać wsparcie nawet w wysokości 100% poniesionych kosztów. Drugi – dotacje, jakich udzielamy organizacjom, stowarzyszeniom i fundacjom na realizację zadań publicznych w obszarze kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego. Zdajemy sobie sprawę, że potrzeby są ogromne, staramy się więc na bieżąco dostrzegać oczekiwania mieszkańców oraz odpowiednio dostosowywać się do stopnia ich aktywności.

Wronki szczególnie ukierunkowane są na ekspozycję i utrwalenie dziedzictwa niematerialnego. W okresie sprawozdawczym gmina Wronki wspierała organizacje pozarządowe, przyznając im dotacje na zrealizowanie zadań publicznych w obszarze: historia, kultura, sztuka. Zaangażowanie gminy w szeroko rozumianą popularyzację dziedzictwa przewyższa dalece „średnią statystyczną”. 

Czy jest to zasługa działających na terenie gminy instytucji kultury, organizacji, stowarzyszeń?

Robert Dorna: Nasze zaangażowanie w popularyzację dziedzictwa niematerialnego wynika z aktywności mieszkańców i z sygnalizowanych przez nich potrzeb i pomysłów. W minionych latach stowarzyszenia i grupy działające na terenie gminy zorganizowały wiele interesujących projektów o znaczeniu regionalnym czy krajowym, m.in. Turnieje Tańców Polskich „O Wielkopolski Bat” organizowane przez Wronieckie Stowarzyszenie Kultury, inscenizacje historyczne „Zryw Wroniecki” czy Święto 56 pułku piechoty realizowane przez Wronieckie Stowarzyszenie Historyczne „Historica”, a także publikacje o tematyce historycznej wydane przez Muzeum Ziemi Wronieckiej, Stowarzyszenie „Lapidarium Żydowskie we Wronkach” czy Towarzystwo Miłośników Ziemi Wronieckiej. Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego, Bractwo Kurkowe czy drużyny harcerskie również są stale obecne w inicjowaniu i realizacji wielu projektów.

Gmina udzieliła wsparcia organizacyjnego i finansowego wielu działaniom służącym ochronie i popularyzacji dziedzictwa niematerialnego. W nawiązaniu do historycznych tradycji okolicznych miejscowości odbyły się m.in. warsztaty rękodzielnicze „W poszukiwaniu zapomnianych zawodów – Made in Wronki”. Takie działania zapewne można implantować w wielu regionach, każda gmina odnajdzie swoje własne „Made in …”. 

Czy tego typu wydarzenia cieszą się u Państwa dużą popularnością? Jakie inne działania budzą największe zainteresowanie? Które z nich uważają Państwo za najbardziej skuteczne w procesie edukacji i promocji dziedzictwa?

Robert Dorna: To prawda, warsztaty rękodzielnicze organizowane przez Fundację „Femina Project” cieszyły się dużym zainteresowaniem, niewątpliwie związane to było również z rosnącą popularnością tworzenia produktów wykonanych własnoręcznie z naturalnych i przyjaznych dla środowiska materiałów. Podobne warsztaty odbywają się w gminie corocznie podczas miejscowych festynów, zajęć edukacyjnych dla dzieci czy spotkań kobiet – m.in. pieczenie chleba w Chojnie czy dzierganie koronek w Biezdrowie.

Największym zainteresowaniem cieszą się jednak odbywające się w mieście inscenizacje historyczne dotyczące lokalnych wydarzeń, które od lat organizuje Wronieckie Stowarzyszenie Historyczne „Historica”. W 2018 roku podczas gminnych obchodów Święta Niepodległości Stowarzyszenie zaprezentowało widowisko „Zrywu Wronieckiego” (powstańczego wybuchu niepodległościowego) z bezpośrednim włączeniem widzów w toczącą się akcję – w wydarzeniu wzięło udział kilkuset przechodniów.

Wydarzeniem o ponadregionalnym znaczeniu było odsłonięcie w 2016 r. pomnika wronieckiego osiołka Psikusa. Kompozycja rzeźbiarska upamiętnia historyczne wydarzenie z czasów 2. wojny światowej. Pomnik i uroczystości związane z jego odsłonięciem do jedno z wielu osiągnięć Towarzystwa Miłośników Ziemi Wronieckiej.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Wronki na lata 2015-2018 oraz realizacja zadań w nim zawartych zyskały uznanie oceniających. 

Jak budować rozwój miasta w oparciu o dziedzictwo kulturowe? Jaki jest Państwa przepis na sukces?

Anna Szafran: Przepis jest niezwykle prosty, polega na zauważaniu i docenianiu bogactwa, które posiadamy. Ważne jest tu również uwrażliwianie społeczeństwa na dziedzictwo kulturowe oraz rozbudzanie w najmłodszych mieszkańcach poczucia lokalnego patriotyzmu. Mamy to wyjątkowe szczęście, że mieszkańcy naszej gminy są ludźmi świadomymi i zaangażowanymi. Podejmują własne działania związane m.in. z promowaniem dziedzictwa, które my bardzo chętnie wspieramy. Nasz sukces to podjęcie się roli animatora działań, ale też koordynatora, który energię organizacji i stowarzyszeń wykorzystuje do projektów budujących wspólnotę lokalną. Symbolicznym wręcz odzwierciedleniem tej roli gminy jest działająca od wielu lat „komisja historyczna” – nieformalne ciało doradcze Burmistrza, gromadzące przedstawicieli wszystkich podmiotów zajmujących się dziedzictwem historycznym. To gremium wyznacza kierunki wielu działań – np. wydarzeń nawiązujących do historii, nazewnictwa ulic w zakresie upamiętnienia osób zasłużonych dla lokalnego dziedzictwa, wzbogacania przestrzeni kulturowej gminy elementami nawiązującymi do historii.

Na zakończenie, czy gminny program opieki nad zabytkami jest dokumentem pomocnym we wdrażaniu i realizowaniu zadań dotyczących dziedzictwa kulturowego?

Anna Szafran: Program to dokument, który niewątpliwie ułatwia realizację zadań dzięki wskazaniu odpowiednich torów działania oraz uzmysłowieniu, jakim zasobem dziedzictwa oraz możliwościami jego ochrony, wykorzystania oraz promowania dysponujemy. Rzetelnie przygotowany i realizowany może mieć też moc integrującą – włączać w działania dotyczące dziedzictwa kulturowego wiele podmiotów i instytucji.