Planowanie, prowadzenie i rozliczanie badań archeologicznych – procedury

Badania archeologiczne, poza przedsięwzięciami o charakterze naukowym, realizowane są również jako obowiązkowa część rozmaitych inwestycji. Zgodnie z przepisami badania archeologiczne są koniecznością, jeżeli planowana inwestycja wchodzi w konflikt ze stanowiskiem archeologicznym.

Zakres i sposób badań określa wojewódzki konserwator zabytków, ale to inwestor zobowiązany jest przeprowadzić całą procedurę i ponieść koszty badań oraz ich dokumentacji. W określonych przypadkach część wspomnianych kosztów może pokryć dotacja ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Pierwszym etapem jest uzyskanie pozwolenia na badania, które określi zakres i sposób prowadzenia prac. W przypadku badań przedinwestycyjnych prace mogę być nakazane jedynie w takim zakresie, w jakim roboty budowlane albo roboty ziemne, albo zmiana charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki, zniszczą lub uszkodzą zabytek archeologicznych.

Z wnioskiem o pozwolenie na prowadzenie badań archeologicznych może wystąpić każdy. Warunkiem jest uzyskanie pozwolenia właściciela terenu lub tytuł prawny do korzystania z nieruchomości wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu albo ograniczonego prawa rzeczowego lub stosunku zobowiązaniowego. Jeżeli wnioskodawca nie posiada praw do korzystania z nieruchomości, a jednocześnie właściciel odmawia jej udostępnienia do badań, wojewódzki konserwator zabytków może w drodze decyzji nakazać udostępnienie, jednak na czas nie dłuższy niż trzy miesiące od dnia uprawomocnienia się tej decyzji. Badaniami archeologicznymi może kierować jedynie archeolog z tytułem magistra w zakresie archeologii oraz dwunastomiesięczną praktyką na badaniach archeologicznych.

Przygotowanie programu badań i całej dokumentacji wniosku powinno być zadaniem archeologa, ponieważ wymaga wiedzy specjalistycznej. W sytuacji gdy wykonawca badań wyłaniany jest w drodze przetargu, może zaistnieć konieczność zatrudnienia dwóch różnych specjalistów na kolejnych etapach procedury – do przygotowania wniosku oraz do prowadzenia badań. Podpisując umowę z archeologiem, należy zobowiązać go do rozliczenia się w imieniu wnioskodawcy z warunków pozwolenia, w tym przekazania ruchomych zabytków archeologicznych, dokumentacji, sprawozdania z badań i opracowania wyników badań. Na etapie składania wniosku archeolog powinien zapewnić od muzeum lub innej jednostki organizacyjnej promesę na przyjęcie zabytków ruchomych pozyskanych w trakcie planowanych badań.

Wniosek o pozwolenie na prowadzenie badań archeologicznych nie ma ustalonego szablonu, jednak w przepisach określono elementy, które dokument musi obligatoryjnie zawierać. Wniosek, oprócz danych wnioskodawcy zawiera wskazanie miejsca prowadzenia badań z określeniem współrzędnych geodezyjnych, a w odniesieniu do polskich obszarów morskich – współrzędne geograficzne naniesione na morską mapę nawigacyjną. Wniosek należy uzasadnić, a także podać przewidywany termin prowadzenia prac (rozpoczęcia i zakończenia) oraz nazwisko archeologa kierującego badaniami.

Uzasadnienie wniosku w przypadku badań przedinwestycyjnych polega na wskazaniu faktu, że prace są konieczne ze względu na planowaną inwestycję, która wchodzi w konflikt ze stanowiskiem archeologicznym. Nie jest konieczna żadna dodatkowa argumentacja.

Jeśli kierownik badań będzie wyłoniony w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego, należy złożyć świadczenie, że osoba ta zostanie wyłoniona w w/w postępowaniu z zastosowaniem kryterium spełnienia wymagań, o których mowa w art. 37e ust. 1 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (kryterium wykształcenia i praktyki). Prowadzenie badań na polskich obszarach morskich wymaga podania danych i uprawnień nurków biorących udział w badaniach, danych jednostek pływających biorących udział w badaniach oraz nazw portów, z których wypłyną przed badaniami oraz przypłyną po badaniach. Załącznikami do wniosku są:

• Dokumenty potwierdzające uprawnienia kierownika badań.
• Oświadczenie osoby prowadzącej badania archeologiczne o posiadaniu środków finansowych na przeprowadzenie badań w zakresie objętym programem, o ile wykonawca nie będzie wyłaniany w drodze przetargu.
• Dokument potwierdzający gotowość muzeum lub innej jednostki organizacyjnej do przyjęcia odkrytych zabytków.

Należy mieć świadomość, że uzyskanie zobowiązania muzeum bądź innej jednostki organizacyjnej do przyjęcia zabytków z badań archeologicznych może wiązać się z podpisaniem umowy, w której przekazujący zobowiązuje się do przekazania znalezisk w określony przez jednostkę sposób, np. spakowane do pudełka określonej wielkości, zinwentaryzowane, zakonserwowane.

• Zgodę właściciela lub posiadacza nieruchomości na prowadzenie badań bądź tytuł prawny do korzystania nieruchomości albo oświadczenie o posiadaniu takiego tytułu. Jeżeli posiadacz albo właściciel terenu nie dał zgody na badania, należy złożyć oświadczenie, że takiej zgody nie udzielono.
• W przypadku prowadzenia badań na terenie parku narodowego albo rezerwatu przyrody – zgodę dyrektora parku narodowego lub regionalnego dyrektora ochrony środowiska.
• Program badań archeologicznych.
• Mapę topograficzną w skali 1:10 000 albo większej (dla obszarów morskich – morską mapę nawigacyjną) z zaznaczonym miejscem planowanych badań.
• Plan z naniesionymi miejscami dotychczasowych i planowanych badań.
• Opis sposobu uporządkowania terenu po zakończeniu badań.

Na podstawie wniosku wojewódzki konserwator zabytków (bądź kierownik delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków) wydaje pozwolenie na prowadzenie badań archeologicznych, które określa miejsce, zakres i sposób prowadzenia badań, termin ważności pozwolenia i pouczenie o możliwości jego zmiany lub cofnięcia. W większości przypadków pozwolenie na badania zawiera również wymóg prowadzenia doraźnej konserwacji odkrytych zabytków i przekazania ich wojewódzkiemu konserwatorowi w terminie trzech lat od dnia zakończenia badań, prowadzenia dokumentacji i przekazania jej w terminie sześć miesięcy od dnia zakończenia badań, a także innych działań, jak prowadzenia inwentaryzacji polowej zabytków ruchomych i ich dokumentacji, sporządzenia sprawozdania z badań, opracowania wyników badań.

Termin na przekazanie wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków wspomnianej dokumentacji to – w zależności od jej rodzaju – okres trzech tygodni, trzech lub sześciu miesięcy, bądź trzy lata od zakończenia badań w przypadku opracowania wyników badań archeologicznych. Należy zwrócić uwagę, że większość z tych obowiązków należy wypełnić już po zakończeniu badań, często w dość odległej perspektywie czasowej, a konserwator ma prawo dochodzić realizacji zobowiązań. Prowadzenie badań archeologicznych wbrew warunkom pozwolenia (bądź bez uzyskania pozwolenia) jest wykroczeniem.

Od dnia 1 stycznia 2018 roku wojewódzki konserwator zabytków będzie mógł nałożyć w takich przypadkach karę administracyjną wysokości od 500 do 500 000 złotych. Lista warunków, które mogą zostać ujęte w pozwoleniu, nie jest listą zamkniętą. Zgodnie z przepisami może się tam znaleźć obowiązek podjęcia innych działań, które zapobiegną uszkodzeniu lub zniszczeniu zabytku, a w przypadku prac na polskich obszarach morskich – także zapewnią bezpieczeństwo żeglugi.

Akty prawne:

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Autor: Marcin Sabaciński