Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych – trzecia przestrzeń w świetle koncepcji Raya Oldenburga

Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych – obiekt i funkcje

Poniższe studium przypadku koncentruje się na analizach placówki kulturalnej – Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych (OCCiN) w Toruniu, będącego w świetle koncepcji Raya Oldenburga (1989), trzecią przestrzenią dla torunian z niepełnosprawnościami. Zabytkowy gotycki budynek ośrodka, pochodzący z XIV wieku wraz z później dobudowaną częścią, jest usytuowany w centralnej części zabytkowej toruńskiej starówki. Ośrodek stanowi formalnie część Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej, Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu. Jego działalność na starówce trwa od 1984 roku.

W ofercie instytucji kultury skierowanej do osób z niepełnosprawnościami można wyróżnić szeroką działalność ośrodka związaną z jego pierwotną funkcją biblioteki dla czytelników z niepełnosprawnością lub chorujących, bogatymi zbiorami bibliotecznymi oraz urządzeniami technologicznymi wspierającymi osoby słabowidzące, ociemniałe, niewidome i słabosłyszące. Ośrodek wypożycza osobom z dysfunkcjami wzroku książki drukowane powiększoną czcionką, mówione, zapisane na kasetach, płytach CD lub kartach pamięci. Dodatkowo, czytelnicy z dysfunkcjami wzroku, którzy są unieruchomieni w domach mogą mieć wybrane książki dowiezione do domów przez pracowników ośrodka, oraz mogą też wypożyczyć CZYTAK – urządzenie odtwarzające zapis cyfrowy wybranej książki. Kluczową działalnością ośrodka jest organizacja mityngów kulturalnych dla seniorów oraz dorosłych z niepełnosprawnością sensoryczną. Członkowie społeczności ośrodka mający dysfunkcje wzroku, uczestniczą regularnie w spotkaniach Dyskusyjnego Klubu Książki oraz Klubu Filmowego. Te aktywności realizowane są na parterze budynku.

O ośrodku powstał film promocyjny, na którym uczestnicy podkreślają indywidualnie wartości tej przestrzeni oraz organizowanych spotkań oraz to, że dzięki niemu czynnie uczestniczą w kulturze. Ośrodek proponuje ponadto regularne prelekcje popularnonaukowe, które prowadzili do tej pory pracownicy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, jak również członkowie społeczności ośrodka mający dysfunkcje wzroku. Oprócz działań kulturalnych i wzmacniania uczestnictwa w kulturze osób z niepełnosprawnością,  regularne spotkania w centrum toruńskiej starówki mają dodatkowo charakter towarzyski, przyjacielski, poprawiający samopoczucie i dobrostan psychologiczny, minimalizujący samotność, dający poczucie przynależności społecznej oraz miło i kreatywnie spędzonego czasu. Te wartości ośrodka uczestnicy jego społeczności wyrażają w materiale filmowym. Miła atmosfera i poczucie przynależności towarzyszy spotkaniom, nierzadko bowiem, odbywają się one przy herbacie czy kawie z ciastem upieczonym przez dorosłych uczestników z dysfunkcją wzroku. Te atrybuty przyjazności łączą funkcje ośrodka z koncepcją trzeciej przestrzeni Raya Oldenburga (1989). Innym wymiarem działań kulturalnych Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych jest prowadzona na pierwszym piętrze budynkuGaleria Twórczości Niepełnosprawnych, która na planie miasta i starówki od wielu lat jest stałym miejscem spotkań międzygeneracyjnych i inkluzji społecznej oraz kulturowej.  Do galerii można wejść schodami z klatki schodowej lub dojechać windą. Galeria ma znaczenie w popularyzacji twórczości, zarówno dla zapraszanych spoza Torunia artystów z różnorodną niepełnosprawnością (m.in. fizyczną, sensoryczną, intelektualną, złożoną), jak i widzów z niepełnosprawnością, ich rodzin, kręgów osób zaprzyjaźnionych oraz innych widzów pełnosprawnych, zainteresowanych twórczością osób niepełnosprawnych – w tym studentów toruńskich uczelni. Galeria Twórczości Niepełnosprawnych oprócz promowania twórczości osób z niepełnosprawnością kształtuje również pozytywne postawy osób pełnosprawnych, co podkreśla na materiałach promocyjnych.

Warto dodać, że mimo, iż sama zabytkowa starówka toruńska może być trudniejszym wyzwaniem dla mieszkańców z niepełnosprawnością ze względu na dostępność przestrzeni, ośrodek jest w pełni przystosowany i dostępny. Zabytkowy gotycki budynek przy ul. Szczytnej 13 posiada bowiem dobudowaną rampę zewnętrzną, obrajlowaną głosową windę wewnętrzną, obrajlowane poręcze schodów, oznaczone na żółto stopnie schodów dla osób słabowidzących oraz pętlę indukcyjną dla osób słabosłyszących z której korzystają seniorzy. Ponadto, w prowadzonym  na drugim piętrze budynku Punkcie Pomocy Cyfrowej ośrodek dysponuje specjalistycznym wyposażeniem i nowoczesnym sprzętem.  Punkt oferuje porady oraz konsultacje w zakresie obsługi komputera, urządzeń mobilnych, urządzeń cyfrowych, lektorskich i innych narządzi cyfrowych. Punkt udostępnia stanowisko internetowe, komputery z łatwą obsługą, urządzenia do powiększania i odczytywania tekstu, stację odsłuchową CD oraz urządzenia lektorskie CZYTAK.

Przestrzenie wewnętrzne na trzech kondygnacjach ośrodka są dostępne dla osób z niepełnosprawnością sensoryczną, fizyczną, złożoną, użytkowników wózków. Jeszcze innym wymiarem działalności ośrodka jest prowadzenie zajęć biblioterapeutycznych w przestrzeniach na drugim piętrze budynku oraz wsparcia terapeutyczno-czytelniczego dzieci i młodzieży z zaburzeniami rozwoju (w tym dzieci i młodzieży z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności intelektualnej) wśród uczniów toruńskich szkół. Te zajęcia są realizowane w przestrzeniach przyjaznych, zaprojektowanych również z myślą o zabawie, swobodzie i wytchnieniu, w kontakcie z literaturą łatwą w czytaniu. Dzięki wspomnianym formom wsparcia pedagogicznego, zmianie miejsca edukacji i terapii ze szkół na trzecią przestrzeń, jaką stanowi ośrodek, uczniowie stają się czynnymi uczestnikami społeczności trzeciej przestrzeni oraz partycypują w aktywności kulturalnej i inkluzywnej prowadzonej w centrum toruńskiej starówki. Na drugim piętrze mieszczą się ponadto zbiory wolnego dostępu, z których korzystają dzieci z niepełnosprawnością, ich rodzice oraz studenci toruńskich uczelni.

Koncepcja trzeciej przestrzeni Raya Oldenburga

Koncepcja trzeciego miejsca lub trzeciej przestrzeni warta jest uwagi podczas analiz potencjalnych przestrzeni inkluzji kulturowej, pozaformalnej socjalizacji oraz pozaformalnego uczenia się w przestrzeniach kultury dla dzieci, młodzieży, dorosłych oraz seniorów z różnorodnymi niepełnosprawnościami. Koncepcję tę warto przywołać także przy analizowaniu miejsca satysfakcjonującego spędzania czasu w towarzystwie innych osób. Kluczowym aspektem koncepcji trzeciego miejsca autorstwa Raya Oldenburga (1989) jest podział aktywności człowieka na trzy sfery: domu, pracy i życia towarzyskiego; trzecie miejsce jest związane właśnie z życiem towarzyskim (Piotrowska, Witczak, 2011). Oldenburg w monografii pt. The Great Good Place: Cafes, Coffee Shops, Bookstores, Bars, Hair Salons, and Other Hangouts at the Heart of a Community doprecyzował istniejącą w społecznościach lokalnych przestrzeń wyłączającą, za którą uznał zarówno dom, jak i pracę. Wskazana przez niego trzecia przestrzeń jest analizowana przez akademików z różnych dyscyplin i dziedzin. Jagodzińska (2018) pisze, że muzeolodzy wykorzystują koncepcję trzeciej przestrzeni do analiz współczesnych zmian zachodzących w muzeach.

Jagodzińska w sposób wielostronny przedstawiła kluczowe założenia charakteru trzeciej przestrzeni w odniesieniu do muzeów. W niniejszym artykule przeanalizuję wybrane wątki przez pryzmat potrzeb młodzieży i dorosłych z niepełnosprawnościami, a także seniorów, gdyż trzecie miejsca, otwarte na wszystkich, stanowią dodatkowo przestrzenie spotkań międzypokoleniowych. Warto wskazać także na kluczowe uwagi z badań etnograficznych Cheanga (2002), które autor sformułował na podstawie obserwacji uczęszczania seniorów do restauracji i barów szybkiej obsługi. Autor zwrócił uwagę na istnienie grupy bywalców, lojalnej wobec danego miejsca, która jest wzmacniana dzięki zabawie, w której każdy uczestnik bierze udział. Cheang zauważył, że znaczenie trzecich miejsc wzrasta i mają one większe znaczenie dla przedstawicieli starszych pokoleń. W tym kontekście nabiera znaczenia uwaga Oldenburga, że „trzecie miejsca stanowią dla ich użytkowników lekarstwo na stres, samotność i wyobcowanie” (Oldenburg 1999, s. 20, za: Jagodzińska 2018 s. 125). Dodatkowo trzecie miejsca, zdaniem Oldenburga (1989), stają się przestrzeniami budowania relacji edukacyjnych oraz międzypokoleniowych opartych na zabawie i radości. Oldenburg zwrócił uwagę na rolę trzecich miejsc jako przestrzeni zaspokajających potrzeby emocjonalne oraz zilustrował zależności między intymnością i przynależnością w trzecich miejscach. Autor pisał:

Powyższa uwaga nabiera szczególnego znaczenia w kontekście analizy uczestnictwa z życiu społecznym i kulturze osób z różnorodnymi niepełnosprawnościami (kultur niepełnosprawności), należących do grup zmarginalizowanych, których dostęp do kultury jest ograniczony z powodu niedostosowania określonych przestrzeni do ich potrzeb lub po prostu braku akceptacji ze strony osób pełnosprawnych. Przyczyną nierównego traktowania bywa brak edukacji osób pełnosprawnych o niepełnosprawności i osobach niepełnosprawnych, który wynika między innymi z braku możliwości stałego współuczestnictwa we wspólnych aktywnościach edukacyjnych, rekreacyjnych lub towarzyskich. Po pierwsze, trzecia przestrzeń jest miejscem inkluzywnym, gdzie ludzie spotykają się publicznie i nieformalnie na neutralnym gruncie – do którego przychodzi się i wychodzi w dowolnym momencie, gdzie nie odgrywa się roli gospodarza. Ważne w perspektywie analiz miejsc dla dorosłych z różnymi niepełnosprawnościami jest to, że trzecia przestrzeń znajduje się poza domem i trzeba się do niej udać samodzielnie, z asystentem, z rodziną lub w grupie przyjaciół. W świetle realnej codzienności wartościowe dla osób z niepełnosprawnością w różnym wieku jest miejsce poza domem, do którego mogą się udać, aby czuć się komfortowo – jak w domu – i z przyjemnością spędzić czas w przyjaznym środowisku nowych ludzi z różnych pokoleń, w miejscu pozbawionym barier architektonicznych oraz uprzedzeń czy stygmatyzacji. Po drugie, Oldenburg (1989), zaobserwował, że trzecia przestrzeń ma charakter metaforycznego i rzeczywistego „zrównywacza” podmiotów uczestniczących, co nadaje miejscu ponadtożsamościowy charakter oraz istniejące w tle założenia akceptacji różnorodności, rozumianej w niniejszym artykule jako sprawność lub niepełnosprawność człowieka. Trzecie miejsce jest przestrzenią, gdzie ludzie z różnych środowisk spotykają się i są na siebie otwarci. Jagodzińska (2018) pisze, że trzecie miejsce „jest dostępne dla wszystkich, nie obowiązują tu formalne kryteria uczestnictwa oraz wykluczenia” (Jagodzińska, 2018 s. 124 ), a ponadto uczestnicy czując się bezpiecznie odsłaniają siebie, pozbawiając się metaforycznych „mundurów, insygniów” (Jagodzińska, 2018 s. 124) itp.  Analizując ten warunek w perspektywie potrzeb osób z niepełnosprawnością, należałoby rozważyć założenie dostępności dla wszystkich, komfortu i otwartości – co oznacza np. zarówno dostosowanie przestrzeni architektonicznej, obrajlowanie, możliwość korzystania z pętli indukcyjnej lub tłumacza języka migowego – ale przede wszystkim nienachalną, przyjazną, dyskretną i profesjonalnie przeszkoloną kadrę,  stwarzającą bezpieczne i komfortowe środowisko, otwartą na wszystkich gości, bez względu na złożoność niepełnosprawności fizycznej, intelektualnej, sensorycznej, psychicznej, odmienności zachowania lub potrzeby wsparcia. Kolejnym warunkiem trzeciej przestrzeni jest żywa i nieskrępowana rozmowa, która staje się główną aktywnością w tej przestrzeni. Wypełnia ona naturalne potrzeby osób z niepełnosprawnościami w różnym wieku, które (nie licząc portali internetowych i aktywności w sieci), ograniczają niekiedy aktywność towarzyską do podstawowych przestrzeni życia i przebywania jakimi są: dom, miejsce pracy (na otwartym rynku, samozatrudnienie, lecz rozumiane również jako Warsztat Terapii Zajęciowej, Zakład Aktywizacji Zawodowej, Zakład Pracy Chronionej) lub edukacji (kampusy uczelni wyższych, Uniwersytety III Wieku). Kolejnym aspektem trzeciej przestrzeni jest dostępność, rozumiana przez Oldenburga (1989), jako możliwość przyjścia do miejsca w różnych godzinach i czasie „z przekonaniem, że będą tam znajomi” (Jagodzińska, 2018 s. 124). Kategoria dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oznacza zatem swobodną i pełną akceptację ich obecności oraz uczestnictwa w rozmowach, aktywnościach danego miejsca, zawieraniu nowych znajomości i poczuciu, że w danym miejscu spotkają przyjaznych, znajomych ludzi, w tym kadrę danego miejsca. Kolejnymi cechami trzeciego miejsca są stali bywalcy gwarantujący pewną stałość spotkań ze znajomymi oraz niepozorność samego miejsca, co oznacza, że trzecie miejsca nie są bardzo popularne dla przypadkowych nieznajomych, że raczej stanowią miejsce kameralnych spotkań stałych bywalców. Oznacza to, że samo miejsce, jego atmosfera skłania ludzi do regularnego bywania w danych miejscach. Jedną z bardziej kluczowych cech trzecich miejsc, mających znaczenie w wybieraniu ich przez osoby z niepełnosprawnościami jest nastrój zabawy i radość, które dominują w miejscu i łagodzą oraz niwelują nastroje alienacji i niepewności. Ostatnią cechą jest domowość charakteru danego miejsca określana przez Oldenburga (1989) i wskazane przez Jagodzińską (2018) jako „dom daleko od domu” – co oznacza, że trzecie miejsce daje bywalcom i uczestnikom oparcie psychiczne i komfort domowy. Oldenburg (1989) podkreślał jednak, że nie wszystkie miejsca przebywania, poza środowiskami domu, pracy (edukacji, nauki) będą trzecimi miejscami, gdyż nie wszystkie spełniają w pełni wskazane kryteria. Kolejni autorzy rozwijający koncepcję Oldenburga (1989) m.in. Rosenbaum (2006) wskazuje, że trzecie miejsca nie spełniają jedynie roli konsumpcyjnej, ale również wsparcia emocjonalnego i innego dla osób, które tego wsparcia nie otrzymują lub nie otrzymały w przestrzeniach do tego normatywnie przyporządkowanych, czyli np. w domu. Poniżej prezentuję kolejne zdjęcia z analizowanego w tekście trzeciego miejsca, dającego widzom i stałym bywalcom poczucie przynależności społecznej, czyli Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych w Toruniu.

Bibliografia

1. Cheang, M. (2002), Older adults’ frequent visits to a fast-food restaurant: Nonobligatory social interaction and the significance of play in a “third place”, Journal of Aging Studies, 16 (3): 303–321.
2. Jagodzińska, K. (2018), Muzea poza murami w kontekście koncepcji trzeciego miejsca, „Muzealnictwo”, 2018 (59): 123–131.
3. Oldenburg, R. (1989), The great good place: Cafes, coffee shops, bookstores, bars, hair salons and other hangouts at the heart of a community. Cambridge, MA: De Capo Press.
4. Piotrowska, A., Witczak, M. (2011), Zastosowanie idei „trzeciego miejsca” na przykładzie wybranych bibliotek europejskich (Hjørring, Blanes), [w:] Biblioteka jako „trzecie miejsce”. Międzynarodowa konferencja Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego, pod red. M. Wrocławskiej i J. Jerzyk-Wojteckiej. Łódź, s. 49–
5. Przeczytam wszystko,(2014). Film prezentujący działalność Ośrodka Chorych i Niepełnosprawnych: Vimeo: https://vimeo.com/98550321 (dostęp: 4.11.2022).
6. Rosenbaum, M., S. (2006), Exploring the social supportive role of third places in consumers’ lives, Journal of Service Research, 9 (1): 59–72.
7. Wojewódzka Biblioteka Publiczna-Książnica Kopernikańska w Toruniu: https://ksiaznica.torun.pl/137-occin/242-osrodek-czytelnictwa-chorych-i-niepelnosprawnych.html (dostęp: 4.10.2022).