Od czego zacząć edukację o dziedzictwie?

Edukacja „o” oraz „w” oparciu o dziedzictwo kulturowe to różne działania mające na celu upowszechnienie wiedzy, popularyzację tematyki oraz kształtowanie określonych postaw i uwrażliwienie na wartości płynące z dziedzictwa. Chociaż ze słowem edukacja kojarzy się przede wszystkim szkolnictwo, edukacja dotycząca dziedzictwa może być prowadzona przez różne instytucje oraz osoby i niekoniecznie polega na organizowaniu zajęć. Jej formą są np. gry miejskie, organizowane przy okazji lokalnej imprezy, jak i aplikacja na telefon, dzięki której możemy przekonać się, jak dane miejsce wyglądało sto lat temu. To doskonały sposób zachęcenia do poznawania lokalnych zabytków i świetna forma spędzenia wolnego czasu. Korzyści z tego rodzaju edukacji odnosi zarówno dziedzictwo, jak i osoby w nią zaangażowane. Dla wszystkich osób zainteresowanych edukacją o dziedzictwie może być przydatny poniższy przepis, który w dziesięciu punktach wyjaśnia, od czego zacząć.

1. CEL: Jeśli myślisz o podjęciu edukacji dotyczącej dziedzictwa kulturowego, to znaczy, że coś cię do tego motywuje. Co to takiego? Jaki efekt ma odnieść twoje działanie? Co ma zmienić? Na jaką sytuację odpowiada? Jaki ma cel?

Określenie celu działania to podstawa, gdyż dzięki temu będziemy w stanie dobrać najbardziej adekwatne środki do jego realizacji. Nasza motywacja może być bardzo różna: chęć przekazania uczniom wiedzy na temat konkretnego zabytku, wzbogacenie programu lokalnej imprezy, potrzeba zaangażowania lokalnej społeczności na rzecz ratowania starej kapliczki, propagowanie tradycyjnego rzemiosła, podniesienie kompetencji, rozwój turystyki w regionie, kształtowanie postawy tolerancji, popularyzacja lokalnych tradycji itd. Warto poświęcić czas na określenie konkretnego efektu, jaki działanie edukacyjne ma przynieść, a nie traktować zadania jako celu samego w sobie albo jednego z wielu punktów programowych do realizacji.

2. TEMAT: Dziedzictwo kulturowe to szeroki temat. Czego ma dotyczyć twoje działanie? Czy interesujesz się dziedzictwem świata, Polski, regionu, konkretnego miejsca? Czy będziesz poruszał temat dziedzictwa materialnego, niematerialnego, a może opieki nad nim?

Edukacja o dziedzictwie może poruszać bardzo szeroką gamę tematów i przebiegać na różne sposoby. Może mieć charakter bardziej teoretyczny (np. wykład, oprowadzanie z przewodnikiem) albo praktyczny (np. uczniowie porządkują stary park). Dobrze by było, gdyby punktem wyjścia do określenia tematu stały się lokalne zasoby dziedzictwa albo znalazły się one w naszej narracji o miejscu (może to być zabytek, opowieść, fakt historyczny, szlak kulturowy, stara fotografia itd.). Pozwala to na zindywidualizowanie przekazu, wpisanie tego, co lokalne w szerszy kontekst i uzyskanie osobistej więzi z odbiorcami.

3. LOKALNE ZASOBY: Pamiętając, że w każdej sytuacji warto nawiązywać do dziedzictwa lokalnego, aby zyskać bardziej osobisty pryzmat, stwórz listę elementów, które składają się na dziedzictwo miejsca, regionu, okolicy.

Na takiej liście mogą znaleźć się m.in. zabytki wpisane do rejestru bądź objęte ewidencją zabytków, zbiory starych fotografii, pomniki historii, muzea i izby regionalne, obiekty w potocznym znaczeniu uznawane za „zabytkowe”, jak np. dawne sprzęty gospodarstwa domowego, elementy krajobrazu kulturowego, legendy, podania, gwara, tradycje i zwyczaje, wydarzenia i osoby wpisane w historię regionu, rzemiosło i umiejętności, tradycyjne potrawy i produkty, pomniki. Dobrze brać pod uwagę także zjawiska czy elementy mniej znane i nieoczywiste. W tworzeniu listy mogą okazać się pomocne różne instytucje, organizacje bądź osoby zajmujące się tematyką dziedzictwa.

4. ODBIORCY: Kto będzie odbiorcą twoich działań? Przedszkolaki, młodzież szkolna, nauczyciele, seniorzy, dorośli z dziećmi, turyści czy mieszkańcy? Stwórz profil swoich odbiorców. Zastanów się, co w kontekście dziedzictwa jest dla nich najbardziej istotne, dlaczego ten temat może ich zainteresować.

Edukację korzystającą z dziedzictwa kulturowego można z powodzeniem prowadzić dla wszystkich grup wiekowych: małych dzieci i ich rodziców, uczniów szkół wszystkich typów, studentów, dorosłych w wieku 30+, seniorów, a także osób z dysfunkcjami. Każda grupa odbiorców wymaga formy działania dostosowanej m.in. do wieku, umiejętności, wiedzy, percepcji. Warto także uświadomić sobie, że dziedzictwo może stanowić dla nich wartość z innych powodów i w różnym stopniu ich interesować. Zawsze dobrze zindywidualizować przekazać, znaleźć wątek, który pozwoli zainteresować odbiorców.

5. FORMA: Określ, jaką formę przyjmą twoje działania. Czy będzie to cykl warsztatów, przewodnik, a może gra miejska? Możesz wybierać spośród bogatego zasobu metod i narzędzi. Pomyśl, które z nich będą najlepiej służyły celowi, jaki sobie postawiłeś, oraz najlepiej odpowiadały oczekiwaniom odbiorców. Dostosuj metodę i narzędzia do twoich potrzeb. Może gdzie indziej sprawdziły się w takiej, a nie innej wersji, ale w twojej sytuacji dobrze byłoby je trochę zmodyfikować?

Metody wykorzystywane w edukacji o dziedzictwie można ogólnie podzielić na wydarzeniowe (np. konkursy, akcje społeczne, imprezy lokalne), zajęciowe (np. warsztaty, lekcje muzealne, oprowadzania, kursy, szkolenia, obozy), mające formę publikacji, zarówno tradycyjnych, jak i multimedialnych (np. książki, przewodniki, aplikacje, filmy, gry planszowe, broszury, ulotki), mające formę działania w przestrzeni (np. szlaki kulturowe, ścieżki dydaktyczne, spacery i objazdy tematyczne, questing, gry terenowe).

6. WSPÓŁPRACA: Zastanów się, kogo mógłbyś zaprosić do współpracy. Grono osób i instytucji jest bardzo szerokie: od specjalistów po organizacje i pasjonatów.

Prowadząc edukację o dziedzictwie, warto zwracać się o pomoc do osób, które są związane z tematem zawodowo (np. pracownicy muzeów, konserwatorzy, regionaliści, archeolodzy, naukowcy) albo zajmują się nim hobbystycznie i są prawdziwymi znawcami, np. dawnego uzbrojenia czy strojów ludowych. Dobrze rozejrzeć się po różnego rodzaju organizacjach z sektora NGO – wiele z nich zajmuje się dziedzictwem i może wesprzeć nas merytorycznie bądź organizacyjnie, m.in. zapewniając kadrę doskonałych animatorów i edukatorów, którzy poprowadzą działania. Wsparcia mogą udzielić także instytucje, takie jak Narodowy Instytut Dziedzictwa, wojewódzki lub diecezjalny konserwator zabytków, biblioteki czy uczelnie.

7. ZAPLECZE: Określ, jakim zapleczem dysponujesz i jakiego będziesz potrzebował do działań. Kto może ci pomóc w przedsięwzięciu? Gdzie wszystko będzie się odbywało? Jakich potrzebujesz materiałów? Jakie środki finansowe są konieczne do realizacji przedsięwzięcia?

Edukacją o dziedzictwie mogą zajmować się różne osoby: niezależni animatorzy, osoby związane z sektorem NGO, nauczyciele, pracownicy rozmaitych instytucji kultury lub innych jednostek związanych z dziedzictwem itd. Każdy z nich inaczej ją postrzega i dysponuje innym zapleczem, które będzie mógł wykorzystać do realizacji przedsięwzięcia. Pewne działania można organizować w przestrzeni albo w zabytku, inne w szkole, bibliotece, muzeum albo salce edukacyjnej. Czasem potrzebujemy do nich kilku ryz papieru i flamastrów, innym razem rzutnika multimedialnego, ksero czy mikrofonu. Niekiedy ze wszystkim jest w stanie uporać się jeden człowiek, a czasem potrzeba zastępu ludzi. Wszystko zależy od celu, jaki sobie stawiamy, i pomysłu, na jaki się zdecydowaliśmy.

8. FINANSE: Jeśli do przeprowadzenia działania konieczny jest wkład finansowy, możesz pomyśleć m.in. o znalezieniu programu dotacyjnego. Wiele z nich wspiera działania związane z dziedzictwem i edukacją o nim.

Do programów oferujących wsparcie na działania edukacyjne o dziedzictwie należą m.in. „Wolontariat dla dziedzictwa” (NID), „Edukacja kulturalna” (MKiDN), „Kultura ludowa i tradycyjna” (MKiDN), „Kultura dostępna” (MKiDN). O wsparcie finansowe na działania można także starać się w urzędach wojewódzkich lub innych instytucjach, a także od sponsorów czy fundacji, jak np. Fundacja Orange, Fundacja Banku Ochrony Środowiska, Fundacja Warty.

9. PLAN: Stwórz szczegółowy plan działania: co, gdzie, kiedy, kto? Zastanów się nad formą dotarcia do odbiorców, jak będziesz promował wydarzenie.

Opracowując harmonogram zadania, warto wziąć pod uwagę różne czynniki, np. czy data, którą wybraliśmy na wydarzenie, nie koliduje z innymi istotnymi wydarzeniami w życiu lokalnej społeczności. Kluczowe jest określenie formy dotarcia z informacją o projekcie do odbiorców. W przestrzeni mniejszych miejscowości ważną rolę spełniają w tym takie miejsca, jak kościół, gmina, szkoła czy sklep.

10. PODSUMOWANIE: Działaj i ciesz się tym, co robisz. Podsumuj swoje przedsięwzięcie: co się udało, co można byłoby w przyszłości zmienić, co jeszcze można zrobić.

Często zapominamy o ewaluacji, a jest ona najlepszym sposobem, aby przekonać się, czy to, co sobie zaplanowaliśmy, po prostu się sprawdziło. Pomocne w ewaluacji są np. ankiety wypełniane przez uczestników przedsięwzięcia.

Autor: Katarzyna Zarzycka – Fundacja Plenerownia