Miejsce dziedzictwa w etapach programowania

Artykuł wskazuje, jak w poszczególnych etapach programowania rozwoju (tj. diagnozie, określeniu celów oraz wdrażaniu i monitorowaniu) można ujmować dziedzictwo. Stanowi podpowiedź dla jednostek samorządu terytorialnego (JST), jakie metody zastosować w diagnozowaniu (określaniu) potencjału dziedzictwa oraz jak określić bariery zarządzania dziedzictwem.

Dziedzictwo to element rozwoju, który jest nierozerwalnie związany z terytorium (przestrzenią fizyczną), oraz społecznością, która je zamieszkuje. Jest to endogeniczny czynnik rozwoju, przenikający wszystkie sfery rozwoju (społeczną, gospodarczą i przyrodniczą), dlatego też wpisuje się w proces i etapy programowania. Programowanie rozwoju to określenie stanu docelowego (wizji rozwoju) danej JST wraz ze wskazaniem sposobu osiągnięcia zamierzonych celów. Programowanie rozwoju jest procesem wieloetapowym, na który składają się: 1)  diagnoza, 2) formułowanie celów (czyli etapowanie osiągania wizji, tj. docelowego, zakładanego stanu rozwoju JST), 3) etap realizacji (wdrażania) i monitoringu.

Diagnoza

Na etapie diagnozy inwentaryzujemy, rozpoznajemy dziedzictwo w konkretnej JST. Z punktu widzenia uwzględniania dziedzictwa w procesach rozwojowych kluczowe jest określenie, czy i jak obecnie na danym etapie rozwoju JST dziedzictwo wpływa na rozwój lokalny? Czy jest to wpływ pozytywny, czy negatywny? Jak dziedzictwo jest postrzegane przez poszczególnych interesariuszy procesów rozwoju?

Diagnoza to etap programowania, który pełni rolę przygotowania dla opracowania serca strategii, jakim jest wizja i cele rozwoju. Jest to ten element programowania, w którym możliwe jest dokładne rozeznanie potencjałów, zasobów rozwojowych, ale i określenie barier dla rozwoju i dla zarządzania dziedzictwem.

Dogłębnie wykonana diagnoza jest tym etapem programowania, który jest najbardziej pracochłonny i angażuje największe grono interesariuszy. Efektem prac nad diagnozą jest zasób wiedzy o stanie obecnym rozwoju JST – czyli odpowiedź na pytanie, jak jest i dlaczego tak jest (takie podejście gwarantuje ujęcie dynamiczne diagnozy przez porównanie wybranych wskaźników kontekstowych w danym okresie).

Dla dalszych etapów programowania kluczowe znaczenie ma uporządkowanie materiału z diagnozy i wskazanie strategicznie istotnych elementów (zarówno czynników, jak i barier). Na tym etapie określamy także, jaka jest waga (istotność) dziedzictwa dla procesów rozwoju w danej JST.

W zależności od wybranego przez JST modelu i ścieżki zarządzania dziedzictwem diagnoza dotyczy albo tylko dziedzictwa, albo jest wykonywana dla wszystkich sfer rozwojowych, w których dziedzictwo jest jednym z elementów. Bez względu na wybrany model zarządzania dziedzictwem na etapie diagnozy porządkowanie zebranych danych jest możliwe dzięki zastosowaniu takich metod i technik, jak analiza SWOT czy też SWOT zintegrowany. Dokładny opis zamieszczono w artykule Analiza SWOT – narzędzie – opis metody.

Drugim istotnym zagadnieniem podczas diagnozy jest określenie barier w procesie zarządzania dziedzictwem. Wyróżnia się wiele rodzajów (grup) barier, ale wyniki prac warsztatowych podczas szkoleń z zarządzania dziedzictwem pozwalają stwierdzić, że najistotniejsze są:

• Bariery wynikające z polityki lokalnej – obejmują takie kategorie barier, jak: brak odniesień do dziedzictwa w polityce rozwoju, brak spójnej koncepcji zarządzania rozwojem i zarządzania dziedzictwem, zredukowanie dziedzictwa np. do atrakcji turystycznych.

Pierwszym krokiem w przezwyciężaniu barier tego rodzaju jest ocena i ewaluacja dotychczasowej polityki rozwoju w kontekście ujmowania problematyki dziedzictwa.

• Bariery wynikające z braku (bądź niedostatecznej) informacji o dziedzictwie (w tym o jego wartości) – brak informacji lub niepełne informacje dotyczące zasobów dziedzictwa lokalnego stanowią podstawową barierę w zarządzaniu, bo trudno zarządzać czymś, co nie w pełni znamy; niepełna wiedza na temat wartości, jaką stanowi dla społeczności lokalnej dziedzictwo, utrudnia podejmowanie kluczowych decyzji strategicznych i priorytetyzację działań.

Przezwyciężanie tej bariery jest możliwie dzięki szerokiemu zbieraniu informacji, tworzeniu lokalnej bazy wiedzy o dziedzictwie oraz dokonaniu waloryzacji i wyceny dziedzictwa.

• Bariery związane z niedostateczną współpracą – mogą dotyczyć niechęci do współpracy pomiędzy JST, pozornej współpracy JST z organizacjami społecznymi, wreszcie przyjmowanie roli lidera współpracy (lub oddawania roli lidera innej organizacji); niezmiernie istotne jest dostrzeżenie tej bariery zarówno w procesach rozwoju, jak i w zarządzaniu dziedzictwem, a następnie oddolne jej przezwyciężanie.

Inne bariery, diagnozowane w procesie zarządzania dziedzictwem, w tym finansowe i prawne, mają mniejsze znaczenie – dokładny opis barier i ich przykłady zaprezentowano w Poradniku zarządzania dziedzictwem w gminach, s. 69–74. Narzędziem, które pozwala w praktyce precyzyjnie zdiagnozować występujące bariery rozwoju i zarządzania dziedzictwem, jest zawarte w artykule Drzewo problemów – narzędzie – opis metody.

Diagnoza może być bardzo obszernym elementem programowania (stanowi często znaczną część opracowanego dokumentu), ale dla dalszych prac i określenia celów strategicznych ważne jest wskazanie tego, co z diagnozy ma istotne znaczenie – główne bariery, które chcemy przezwyciężać, oraz mocne stron, które stanowią o naszej specyfice.

Formułowanie celów

Miejsce i ujęcie dziedzictwa na tym etapie programowania jest całkowicie uzależnione od wybranego modelu i ścieżki zarządzania dziedzictwem. Może nastąpić taka sytuacja, że na tym etapie programowania wszystkie formułowane cele odnoszą się do dziedzictwa. W innym przypadku może zostać zastosowane takie podejście, w którym dziedzictwo nie jest osobnym elementem analizy strategicznej – wtedy nie formułuje się celów dedykowanych problematyce dziedzictwa.

W toku prac eksperckich w ramach projektu DoM – Dziedzictwo obok Mnie na temat wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczności lokalnych za najbardziej pożądany model uznano model smart, który także umożliwia różne podejścia do celów w ramach dwóch ścieżek (tabela 1).

Należy podkreślić, że żadne z tych podejść nie jest lepsze. Ich wybór powinien być uzależniony od zasobu dziedzictwa, jakim dysponuje JST, znaczenia dziedzictwa dla społeczności lokalnej oraz dotychczasowych doświadczeń JST z zakresu programowania. W Poradniku zarządzania dziedzictwem w gminach na s. 138–141 zaprezentowano krok po kroku, jak wybrać model i ścieżkę budowania celów.

Tab. 1. Jak wpisać cele w model smart i ścieżki zarządzania dziedzictwem?

Źródło: opracowanie P. Legutko-Kobus.

W ramach ścieżki 2. modelu smart powinno się zadbać o koherentność (powiązania) celów strategii zarządzania dziedzictwem z innymi celami rozwoju przyjętymi w gminie (np. w strategii rozwoju społeczno-gospodarczego).

Etap realizacji

Ten etap programowania stanowi logiczną konsekwencję rozstrzygnięć związanych z miejscem dziedzictwa, przyjętych w dwóch poprzednich etapach, a także zależy od modelu i ścieżki zarządzania, jakie wybierze JST.

Tab. 2. Wdrażanie i monitoring a model zarządzania dziedzictwem

Źródło: opracowanie P. Legutko-Kobus.

[1] Kategorie modeli zgodne z artykułem Dziedzictwo w programowaniu rozwoju – dostępne modele.

[2] Więcej na temat wskaźników monitoringu w Monitoring dziedzictwa a monitoring w zarządzaniu dziedzictwem.

Autor: Paulina Legutko-Kobus