Model obligatoryjny - krok po kroku
Jednostka samorządu terytorialnego (JST), przystępując do programowania rozwoju i możliwego ujęcia w tym procesie problematyki dziedzictwa mają do dyspozycji następujące modele programowania: model obligatoryjny, model maksimum (opracowywane jest bardzo wiele dokumentów programowania), model smart. W ramach niniejszej ścieżki krok po kroku przedstawiono poszczególne etapy prac nad ujęciem dziedzictwa w modelu obligatoryjnym.
Model obligatoryjny (czyli wymagany przez przepisy prawa) to jeden z modeli ujęcia problematyki dziedzictwa, w programowaniu rozwoju. Zakłada on, że JST opracowują tylko te dokumenty, których posiadanie wynika ściśle z obowiązującego prawa. Dokumentem, który jest obligatoryjnie opracowywany na poziomie lokalnym, jest program opieki nad zabytkami. Ponadto problematyka dziedzictwa powinna być także ujmowana w dokumentach planistycznych (tj. w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, i o ile są sporządzane, to także w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego).
Model obligatoryjny programowania przede wszystkim bazuje na programach i planach (dokumentach o charakterze operacyjnym). Brakuje w nim jednak długofalowej ramy, dokumentu o charakterze strategicznym spajającego wszystkie podejmowane działania. Dlatego też bardzo trudno jest połączyć model obligatoryjny ze sprawnym i efektywnym zarządzaniem rozwojem. W praktyce większość JST opracowuje więc dokumenty strategiczne, których posiadanie nie jest obligatoryjne, ale daje możliwość całościowego zarządzania procesami rozwoju lokalnego. Takim dokumentem najczęściej opracowywanym na poziomie lokalnym jest strategia rozwoju.
Przystępując do ujęcia dziedzictwa w ramach modelu obligatoryjnego, należy sobie zadać pytanie: Czy moja JST ma opracowany gminny program opieki nad zabytkami. Jeśli nie, wybieramy ścieżkę związaną z opracowaniem programu opieki nad zabytkami. Jeśli tak, wybieramy ścieżkę związaną z aktualizacją dokumentu (programu opieki nad zabytkami).
Gminny program opieki nad zabytkami jest elementem polityki samorządowej. Obligatoryjność sporządzenia GPOZ wynika z art. 87 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W poniższej ścieżce zastosowano wytyczne NID dla opracowania GPOZ. Ponadto przyjęto, że jak każdy dokument opracowywany dla JST także program opieki nad zabytkami może powstawać w formule eksperckiej lub partycypacyjnej (zakładającej udział interesariuszy dziedzictwa w opracowaniu dokumentu).
1. W praktyce zakres partycypacji bywa różny i wynika z dotychczasowych doświadczeń partycypacji przy opracowaniu innych dokumentów, ale także z siły lokalnych organizacji pozarządowych działających na rzecz dziedzictwa. Warto pamiętać, że jeśli chcemy, żeby lokalna społeczność angażowała się w działania na rzecz dziedzictwa, powinna mieć ona możliwość decydowania o celach i priorytetach planowanych działań.
2. Częstym błędem jest opracowanie gminnego programu ochrony zabytków (GPOZ) w formule tylko eksperckiej i nadanie mu formy inwentaryzacji zasobu dziedzictwa (głównie materialnego). W takim ujęciu trudno traktować Program jako dokument, na podstawie którego możliwe jest całościowe zarządzanie dziedzictwem, w tym zapewnienie spójności (szczególnie na poziomie celów) z innymi dokumentami programowania rozwoju lokalnego.
[1] Jak wskazują badania realizowane w 2015 r. przez Stowarzyszenie Klon/Jawor na zlecenie NID, pomimo ustawowego obowiązku tylko 48% gmin i powiatów posiadało program opieki nad zabytkami.
Źródła prawne:
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568.
Autor: Paulina Legutko-Kobus
