Gminny program opieki nad zabytkami – możliwości i zagrożenia

Gminne programy opieki nad zabytkami (dalej jako: programy) mimo niezwykle istotnej roli w budowaniu polityki samorządu często wciąż są traktowane marginalnie, a ich opracowanie bliższe jest powtarzaniu schematów zastosowanych w innych gminach niż wnikliwej analizie zasobu dziedzictwa i opracowaniu pomysłów jego wykorzystania. Postępowania o udzielenie zamówienia publicznego posługujące się w ocenie ofert niemal wyłącznie kryterium cenowym powodują uzyskanie świadczenia będącego bezrefleksyjną kopią rozwiązań zastosowanych w innych programach opublikowanych w biuletynach informacji publicznej. W konsekwencji doprowadzają do niegospodarnego wydatkowania środków publicznych, ponieważ dokumenty przygotowane w ich efekcie są pozbawione realnej wartości dla opieki nad zabytkami danego obszaru.

Gminy z konserwatorami w swoich strukturach mają większe szanse na podniesienie rangi omawianych dokumentów i faktyczny wpływ na ich autentyczną wartość w wyznaczaniu kierunków działań lokalnego samorządu. Nawet w tym wypadku współpraca przy realizacji programu często odbywa się jednak wyłącznie między konserwatorem a jednostką opracowującą, co niejednokrotnie przekłada się na niezrealizowanie założeń programu.

Zwiększenie możliwości oddziaływania programu i jego korelacji z innymi dokumentami strategicznymi oraz stworzenie przemyślanego systemu realizacji założonych celów może odbyć się poprzez rozszerzenie grona interesariuszy zaangażowanych w jego stworzenie i realizację. W tym celu konieczne jest zwiększenie współpracy międzywydziałowej w obrębie samorządu, w szczególności w zakresie jednostek ds. rozwoju, inwestycji, pozyskiwania środków pozabudżetowych, finansów, architektury i planowania przestrzennego, oraz zaangażowanie lokalnej społeczności.

Efektywna współpraca powinna opierać się na cyklicznych spotkaniach przedstawicieli wydziałów na różnych etapach tworzenia programu oraz ich zaangażowaniu w realizowane konsultacje społeczne. Te zaś powinny zostać poprzedzone szeroko zakrojoną akcją rozpowszechniania informacji publicznej dotyczącej planowanych spotkań (prasa, lokalne radio, plakaty), które najlepiej realizować w obszarach o największym natężeniu obiektów zabytkowych w złym stanie technicznym. Mimo że ocena merytoryczna zasobów kulturowych gminy, w tym wartościowanie obiektów i analiza ich kondycji technicznej, nie może wchodzić w zakres konsultacji, to wspólne określenie priorytetów gminy co do opieki nad zabytkami może być istotnym owocem przeprowadzanych spotkań. Stworzona w ten sposób platforma współpracy może pozwolić na efektywniejszą realizację wytyczonych celów.

Wyznaczone we współpracy międzywydziałowej oraz wskazane w trakcie konsultacji społecznych priorytetowe działania inwestycyjne z zakresu opieki nad zabytkami powinny zostać zaplanowane w korelacji z innymi dokumentami strategicznymi gminy (w szczególności strategią rozwoju gminy i lokalnym/gminnym programem rewitalizacji) i w ciągłości z wcześniejszymi przedsięwzięciami. Ostatecznym elementem determinującym możliwość realizacji projektowanych założeń musi być rzetelne określenie istniejących i nadchodzących perspektyw pozyskania dofinansowania oraz dostępnych środków finansowych gminy pozwalających na finalizację programu.

Platforma współpracy, wypracowana na etapie tworzenia dokumentu, powinna mieć przełożenie na konkretne założenia programowe nakierowane na utrzymanie i możliwe zwiększenie zaangażowania lokalnej społeczności.

Istotnym elementem polityki samorządu, wspierającym działania oddolne w zakresie opieki nad zabytkami, są dotacje. Prognoza dofinansowania prac konserwatorskich i budowlanych w założeniach programu pozwala na łagodzenie często trudnej konfrontacji oczekiwań właścicieli obiektów zabytkowych z wymogami konserwatorskimi. Może mieć także spore znaczenie dla pracy gminnych/miejskich konserwatorów zabytków, którzy dzięki dotacjom mogą zaproponować miejscowej społeczności nie tylko pomoc merytoryczną, ale i finansową. Dla lokalnej polityki konserwatorskiej istotne powinno być umożliwienie pozyskania dofinansowania przez właścicieli obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków, której prowadzenie (w przeciwieństwie do innych zabytków) należy do zadań wójta/burmistrza/prezydenta, a które nie mogą otrzymać wsparcia finansowego z innych źródeł.

Problematyka ochrony i opieki nad zabytkami obiektów wpisanych do rejestru zabytków, w związku z ich ograniczoną liczbą i usankcjonowaną pozycją w przepisach prawa z zakresu ochrony zabytków, tworzy zbiór zagadnień o na ogół niekwestionowanych, czytelnych wartościach. Często nie ma to jednak przełożenia na obiekty ujęte w wojewódzkich i gminnych ewidencjach zabytków. W związku z niemożnością zakwestionowania ujęcia obiektu w gminnej ewidencji zabytków przez właściciela nieruchomości (jest on wyłącznie informowany o fakcie ujęcia nieruchomości w takiej ewidencji) ważnym elementem programu powinno być uzasadnienie jej wartości i potrzeby opieki. Istotne jest także wskazanie w dokumencie zasad i zakresu ochrony konserwatorskiej. Obowiązujące przepisy prawa budowlanego pozwalają na interwencję konserwatora wyłącznie w momencie wykonywania prac wymagających wydania pozwolenia na budowę lub rozbiórkę. W związku z tym ochrona podstawowych wartości przedmiotowych zabytków opiera się przede wszystkim na ustaleniach miejscowych planów zagospodarowania i decyzjach o warunkach zabudowy, a co za tym idzie odnosi się jedynie do obiektów w granicach ww. opracowań. Stworzenie w programie opieki nad zabytkami określonych standardów konserwatorskich z zakresu opieki nad przedmiotowymi obiektami pozwoli na zapewnienie klarowności i przewidywalności wymogów konserwatorskich oraz budowanie zaufania publicznego między konserwatorem a właścicielem nieruchomości zabytkowej.

Ważnym elementem programu powinny być także działania nakierowane na krzewienie świadomości potrzeby ochrony zabytków, popularyzację dobrych praktyk konserwatorsko-remontowych oraz pomoc w zrozumieniu procedur poprzedzających wykonanie prac przy zabytkach przez ich właścicieli. Proces ten może być realizowany poprzez zaplanowanie w programie cyklu spotkań z mieszkańcami i opracowania przewodników w przedmiotowym zakresie. Powinny one być realizowane przy wsparciu lokalnego konserwatora lub – w przypadku jego braku – zaproszonego pracownika wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków. Nawet podstawowe wskazówki w zakresie możliwych do wykonania prac konserwatorskich i budowlanych mogą wpłynąć na uzmysłowienie sobie potencjału posiadanych nieruchomości zabytkowych i stanowić istotną zachętę do właściwego przeprowadzenia prac.

Mimo wciąż wzrastającej wrażliwości na dziedzictwo kulturowe programy opieki nad zabytkami bywają postrzegane jako ograniczające możliwości rozwoju miast i gmin oraz generujące nadmierne zobowiązania finansowe. Często uchwalenie programu mylone jest z przyjęciem gminnej ewidencji zabytków, której zakres bywa przedmiotem burzliwych dyskusji; szczególnie gdy gminna ewidencja zabytków obejmuje nie tylko obiekty wpisane do rejestru i ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, ale też inne zabytki nieruchome, wyznaczone przez wójta/burmistrza/prezydenta w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Zarówno założenia programu, jak i wchodząca w zakres jego ustaleń opieka nad zabytkami wpisanymi do gminnej ewidencji zabytków bywają traktowane jak ograniczenie korzystania z własności prywatnej ze względu na dominujący interes publiczny, co może stanowić przyczynę niechęci w stosunku do uchwalania przedmiotowego dokumentu.

Właśnie dlatego konsultacje społeczne i docieranie do szerokiego grona odbiorców oraz możliwe nasilenie działań nakierowanych na społeczny aspekt ochrony zabytków jest wyjątkowo istotne w dążeniu do realnej zmiany postrzegania zabytków, a co za tym idzie zmian w zakresie właściwej opieki nad nimi. Jednocześnie odpowiednio zaplanowane działania inwestycyjne, spajające realizację założeń dokumentów strategicznych gminy, przewidujące zachowanie oraz uwypuklenie wartości obiektów i obszarów zabytkowych, mogą przyczynić się do nakierowania polityki rozwojowej na lokalne dziedzictwo kulturowe.

Gminne programy opieki nad zabytkami (dalej jako: programy) mimo niezwykle istotnej roli w budowaniu polityki samorządu często wciąż są traktowane marginalnie, a ich opracowanie bliższe jest powtarzaniu schematów zastosowanych w innych gminach niż wnikliwej analizie zasobu dziedzictwa i opracowaniu pomysłów jego wykorzystania. Postępowania o udzielenie zamówienia publicznego posługujące się w ocenie ofert niemal wyłącznie kryterium cenowym powodują uzyskanie świadczenia będącego bezrefleksyjną kopią rozwiązań zastosowanych w innych programach opublikowanych w biuletynach informacji publicznej. W konsekwencji doprowadzają do niegospodarnego wydatkowania środków publicznych, ponieważ dokumenty przygotowane w ich efekcie są pozbawione realnej wartości dla opieki nad zabytkami danego obszaru.

Gminy z konserwatorami w swoich strukturach mają większe szanse na podniesienie rangi omawianych dokumentów i faktyczny wpływ na ich autentyczną wartość w wyznaczaniu kierunków działań lokalnego samorządu. Nawet w tym wypadku współpraca przy realizacji programu często odbywa się jednak wyłącznie między konserwatorem a jednostką opracowującą, co niejednokrotnie przekłada się na niezrealizowanie założeń programu.

Zwiększenie możliwości oddziaływania programu i jego korelacji z innymi dokumentami strategicznymi oraz stworzenie przemyślanego systemu realizacji założonych celów może odbyć się poprzez rozszerzenie grona interesariuszy zaangażowanych w jego stworzenie i realizację. W tym celu konieczne jest zwiększenie współpracy międzywydziałowej w obrębie samorządu, w szczególności w zakresie jednostek ds. rozwoju, inwestycji, pozyskiwania środków pozabudżetowych, finansów, architektury i planowania przestrzennego, oraz zaangażowanie lokalnej społeczności.

Efektywna współpraca powinna opierać się na cyklicznych spotkaniach przedstawicieli wydziałów na różnych etapach tworzenia programu oraz ich zaangażowaniu w realizowane konsultacje społeczne. Te zaś powinny zostać poprzedzone szeroko zakrojoną akcją rozpowszechniania informacji publicznej dotyczącej planowanych spotkań (prasa, lokalne radio, plakaty), które najlepiej realizować w obszarach o największym natężeniu obiektów zabytkowych w złym stanie technicznym. Mimo że ocena merytoryczna zasobów kulturowych gminy, w tym wartościowanie obiektów i analiza ich kondycji technicznej, nie może wchodzić w zakres konsultacji, to wspólne określenie priorytetów gminy co do opieki nad zabytkami może być istotnym owocem przeprowadzanych spotkań. Stworzona w ten sposób platforma współpracy może pozwolić na efektywniejszą realizację wytyczonych celów.

Wyznaczone we współpracy międzywydziałowej oraz wskazane w trakcie konsultacji społecznych priorytetowe działania inwestycyjne z zakresu opieki nad zabytkami powinny zostać zaplanowane w korelacji z innymi dokumentami strategicznymi gminy (w szczególności strategią rozwoju gminy i lokalnym/gminnym programem rewitalizacji) i w ciągłości z wcześniejszymi przedsięwzięciami. Ostatecznym elementem determinującym możliwość realizacji projektowanych założeń musi być rzetelne określenie istniejących i nadchodzących perspektyw pozyskania dofinansowania oraz dostępnych środków finansowych gminy pozwalających na finalizację programu.

Platforma współpracy, wypracowana na etapie tworzenia dokumentu, powinna mieć przełożenie na konkretne założenia programowe nakierowane na utrzymanie i możliwe zwiększenie zaangażowania lokalnej społeczności.

Istotnym elementem polityki samorządu, wspierającym działania oddolne w zakresie opieki nad zabytkami, są dotacje. Prognoza dofinansowania prac konserwatorskich i budowlanych w założeniach programu pozwala na łagodzenie często trudnej konfrontacji oczekiwań właścicieli obiektów zabytkowych z wymogami konserwatorskimi. Może mieć także spore znaczenie dla pracy gminnych/miejskich konserwatorów zabytków, którzy dzięki dotacjom mogą zaproponować miejscowej społeczności nie tylko pomoc merytoryczną, ale i finansową. Dla lokalnej polityki konserwatorskiej istotne powinno być umożliwienie pozyskania dofinansowania przez właścicieli obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków, której prowadzenie (w przeciwieństwie do innych zabytków) należy do zadań wójta/burmistrza/prezydenta, a które nie mogą otrzymać wsparcia finansowego z innych źródeł.

Problematyka ochrony i opieki nad zabytkami obiektów wpisanych do rejestru zabytków, w związku z ich ograniczoną liczbą i usankcjonowaną pozycją w przepisach prawa z zakresu ochrony zabytków, tworzy zbiór zagadnień o na ogół niekwestionowanych, czytelnych wartościach. Często nie ma to jednak przełożenia na obiekty ujęte w wojewódzkich i gminnych ewidencjach zabytków. W związku z niemożnością zakwestionowania ujęcia obiektu w gminnej ewidencji zabytków przez właściciela nieruchomości (jest on wyłącznie informowany o fakcie ujęcia nieruchomości w takiej ewidencji) ważnym elementem programu powinno być uzasadnienie jej wartości i potrzeby opieki. Istotne jest także wskazanie w dokumencie zasad i zakresu ochrony konserwatorskiej. Obowiązujące przepisy prawa budowlanego pozwalają na interwencję konserwatora wyłącznie w momencie wykonywania prac wymagających wydania pozwolenia na budowę lub rozbiórkę. W związku z tym ochrona podstawowych wartości przedmiotowych zabytków opiera się przede wszystkim na ustaleniach miejscowych planów zagospodarowania i decyzjach o warunkach zabudowy, a co za tym idzie odnosi się jedynie do obiektów w granicach ww. opracowań. Stworzenie w programie opieki nad zabytkami określonych standardów konserwatorskich z zakresu opieki nad przedmiotowymi obiektami pozwoli na zapewnienie klarowności i przewidywalności wymogów konserwatorskich oraz budowanie zaufania publicznego między konserwatorem a właścicielem nieruchomości zabytkowej.

Ważnym elementem programu powinny być także działania nakierowane na krzewienie świadomości potrzeby ochrony zabytków, popularyzację dobrych praktyk konserwatorsko-remontowych oraz pomoc w zrozumieniu procedur poprzedzających wykonanie prac przy zabytkach przez ich właścicieli. Proces ten może być realizowany poprzez zaplanowanie w programie cyklu spotkań z mieszkańcami i opracowania przewodników w przedmiotowym zakresie. Powinny one być realizowane przy wsparciu lokalnego konserwatora lub – w przypadku jego braku – zaproszonego pracownika wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków. Nawet podstawowe wskazówki w zakresie możliwych do wykonania prac konserwatorskich i budowlanych mogą wpłynąć na uzmysłowienie sobie potencjału posiadanych nieruchomości zabytkowych i stanowić istotną zachętę do właściwego przeprowadzenia prac.

Mimo wciąż wzrastającej wrażliwości na dziedzictwo kulturowe programy opieki nad zabytkami bywają postrzegane jako ograniczające możliwości rozwoju miast i gmin oraz generujące nadmierne zobowiązania finansowe. Często uchwalenie programu mylone jest z przyjęciem gminnej ewidencji zabytków, której zakres bywa przedmiotem burzliwych dyskusji; szczególnie gdy gminna ewidencja zabytków obejmuje nie tylko obiekty wpisane do rejestru i ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, ale też inne zabytki nieruchome, wyznaczone przez wójta/burmistrza/prezydenta w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Zarówno założenia programu, jak i wchodząca w zakres jego ustaleń opieka nad zabytkami wpisanymi do gminnej ewidencji zabytków bywają traktowane jak ograniczenie korzystania z własności prywatnej ze względu na dominujący interes publiczny, co może stanowić przyczynę niechęci w stosunku do uchwalania przedmiotowego dokumentu.

Właśnie dlatego konsultacje społeczne i docieranie do szerokiego grona odbiorców oraz możliwe nasilenie działań nakierowanych na społeczny aspekt ochrony zabytków jest wyjątkowo istotne w dążeniu do realnej zmiany postrzegania zabytków, a co za tym idzie zmian w zakresie właściwej opieki nad nimi. Jednocześnie odpowiednio zaplanowane działania inwestycyjne, spajające realizację założeń dokumentów strategicznych gminy, przewidujące zachowanie oraz uwypuklenie wartości obiektów i obszarów zabytkowych, mogą przyczynić się do nakierowania polityki rozwojowej na lokalne dziedzictwo kulturowe.

Autor: Ewelina Diakowska