Fundusze norweskie i EOG wsparciem dla polskiego dziedzictwa kulturowego

W artykule podsumowano możliwości wsparcia finansowego dla projektów z zakresu zachowania dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Omówiono główne założenia programów umożliwiające dofinansowanie projektów inwestycyjnych i nieinwestycyjnych z tego obszaru, w tym podstawowe zasady ubiegania się o wsparcie.

Od 2004 roku Polska pozostaje największym beneficjentem środków pochodzących z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego (tzw. funduszy norweskich i EOG). W ramach dwóch edycji Mechanizmów Finansowych państwa-darczyńcy, tj. Norwegia, Islandia i Liechtenstein, przeznaczyły na wsparcie polskiej kultury łącznie 194 mln euro, z czego w latach 2004–2009 blisko 100 mln euro, a w latach 2009–2014 – 94 mln euro.

W ramach funduszy norweskich i EOG możliwa jest realizacja zarówno projektów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego o charakterze inwestycyjnym/infrastrukturalnym, jak i przedsięwzięć „miękkich” w zakresie wymiany kulturalnej i promowania różnorodności kulturowej. Jednym z podstawowych celów projektów inwestycyjnych jest ochrona zabytków, zachowanie oraz udostępnianie dziedzictwa kulturowego, jak również kreowanie możliwości rozwoju turystyki kulturowej w historycznych miastach Polski. Z tego względu wsparciem finansowym objęte zostały przedsięwzięcia polegające m.in. na renowacji i adaptacji na cele kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, dokumentowaniu historii kultury oraz konserwacji i digitalizacji zabytków ruchomych, w tym zabytkowych księgozbiorów, zbiorów piśmienniczych, archiwaliów i zbiorów audiowizualnych.

Łącznie w ramach programów infrastrukturalnych, tj. w latach 2004–2009 był to priorytet Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, a w edycji na lata 2009-–2014 – program Konserwacja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego, dofinansowano realizację 56 projektów inwestycyjnych, które w sposób znaczący przyczyniły się do ochrony dorobku kulturowego, polepszenia stanu zabytków, a przez to do podniesienia ich atrakcyjności turystycznej. Działania projektowe realizowane były w zabytkach i na obszarach wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO (są to np. Zamek Krzyżacki w Malborku, fortyfikacje Zamościa, krakowskie Sukiennice czy Muzeum Warszawy przy Rynku Starego Miasta w Warszawie), jak również na terenie obiektów wpisanych przez Prezydenta RP na listę Pomników Historii (np. Muzeum – Zamek w Łańcucie, Muzeum – Pałac w Wilanowie czy Kościół Pokoju w Świdnicy).

Wśród szczególnie istotnych projektów dotyczących ochrony zabytków można wymienić m.in. projekt pt. Konserwacja i restauracja XIV-wiecznego zamku w Lidzbarku Warmińskim – perły architektury gotyckiej w Polsce – II etap, który realizowany był w latach 2014–2016 przez Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Projekt stanowił kontynuację działań podjętych przez Muzeum w latach 2009–2011 w ramach zadania pn. Ratunkowe prace konserwatorskie krużganków zamku lidzbarskiego, także dofinansowanego ze środków EOG. Oba przedsięwzięcia zakładały kompleksowe prace remontowe i konserwatorskie bezpośrednio w średniowiecznym zamku, zwanym też Wawelem Północy (m.in. działania uwzględniały remont dachów i wież, konserwację kamiennych krużganków i elementów drewnianych, renowację dziedzińca oraz konserwację elewacji, ścian i sklepień, w tym malowniczych polichromii i adaptację piwnic na cele wystawowe). We wcześniejszym projekcie zaplanowano także badania polichromii, z kolei późniejsze działania uwzględniały dodatkowo digitalizację, zabezpieczenie i konserwację zabytków ruchomych oraz organizację specjalnej wystawy poświęconej dziejom budowlanym zamku.

Dotychczas rozdystrybuowane fundusze norweskie i EOG umożliwiły także wsparcie 136 międzynarodowych projektów wymiany kulturalnej w ramach Funduszy Wymiany Kulturalnej wdrażanego podczas I edycji Mechanizmów Finansowych oraz programu Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego w edycji na lata 2009–2014. Wszystkie wsparte projekty nakierowane były na współpracę międzynarodową pomiędzy instytucjami z Polski a partnerami z krajów darczyńców. Warto podkreślić, że także w ramach projektów o charakterze nieinwestycyjnym możliwa była realizacja działań związanych z zagadnieniami dotyczącymi ochrony zabytków. Wśród czterech wyodrębnionych obszarów tematycznych obok edukacji kulturalnej i artystycznej, muzyki i sztuk scenicznych oraz sztuk plastycznych znalazło się dziedzictwo kulturowe, w tym dziedzictwo materialne, jak i niematerialne. Projekty z tego zakresu w programie Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej stanowiły najliczniej reprezentowaną grupę tematyczną, bo aż 32% wszystkich przedsięwzięć, co potwierdza, jak ważne będzie w przyszłości utrzymanie wsparcia finansowego dla działań z tego obszaru.

Dofinansowane projekty w zakresie dziedzictwa kulturowego dotyczyły m.in. współpracy ekspertów w dziedzinie nowoczesnych technologii konserwatorskich, ochrony, dokumentacji, konserwacji i promocji dziedzictwa kulturowego, a także zwalczania zagrożeń dla dóbr kulturowych, w tym zwalczania przestępczości przeciwko zabytkom i dobrom kultury oraz przeciwdziałaniu nielegalnemu transportowi i handlowi skarbami kultury, jak również zagadnień związanych z zarządzaniem dziedzictwem narodowym.

Jednym z przedsięwzięć mających na celu wsparcie zabytków w ramach programu Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego był ponaddwuletni projekt pn. Opracowanie modelowego planu zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa UNESCO zrealizowany w latach 2013–2015 przez Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków. Projekt był odpowiedzią na współczesne wyzwania stojące przed zarządcami dziedzictwa i związane z właściwym systemem ochrony i sposobem prezentacji polskich zabytków znajdujących się na liście światowego dziedzictwa UNESCO (w czasie trwania projektu, w roku 2015, było to 14 obiektów o unikatowej wartości). Powstały w ramach przedsięwzięcia modelowy plan zarządzania został sformułowany w oparciu o dokumenty i zasady ustanowione przez międzynarodowy Komitet Światowego Dziedzictwa i na wybranych przykładach specyfikował metodykę i strukturę planu zarządzania konkretnymi obiektami. W ramach projektu odbyły się także wizyty studyjne mające na celu przybliżenie europejskich systemów zarządzania dziedzictwem i konsultacje z zarządcami dóbr, m.in. w Wielkiej Brytanii, Francji, Austrii, seminaria naukowe oraz konferencja podsumowująca wyniki.

Warto zauważyć, że Norweski Mechanizm Finansowy i Mechanizm Finansowy EOG charakteryzuje bardzo korzystny poziom wsparcia dla beneficjentów, bo aż do 85% w przypadku projektów infrastrukturalnych i 90% dla projektów nieinwestycyjnych. Szeroki jest także katalog kwalifikowanych wnioskodawców, wśród których znajdują się m.in. jednostki samorządu terytorialnego i ich związki, instytucje kultury, organizacje pozarządowe ze sfery kultury czy szkoły i uczelnie artystyczne.

Zakłada się, że dziedzictwo kulturowe obok przedsiębiorczości i współpracy kulturalnej będzie także wspierane w ramach III edycji Mechanizmów Finansowych w latach 2014–2021. Polska pozostała największym beneficjentem środków pochodzących z tych funduszy – w ramach całej perspektywy finansowej przyznana alokacja dla Polski wynosi 809,3 mln euro. Aktualnie trwają prace związane z programowaniem kolejnej perspektywy i negocjacje dot. ustalenia zasad wsparcia dla projektów kulturalnych.

Autor: Małgorzata Bacińska