Dobre praktyki – co można zrobić z piwnicami? Piwnice Staromiejskie w Warszawie

Pomysł remontu wybranych piwnic na Starym Mieście wiązał się z ich dotychczasowym zagospodarowaniem. Przeważnie stanowiły one w dużej części jakieś magazyny, warsztaty, przeznaczone były na restauracje czy garaże, a przecież stanowiły najstarszą i autentyczną, zabytkową część zabudowy Starego Miasta w Warszawie. Pomysł, żeby udostępnić je zwiedzającym i nadać nową funkcję, zrodził się w Biurze Stołecznego Konserwatora Zabytków. Szczęśliwie udało się zrealizować nie tylko ten projekt, ale również pozyskać dalsze środki na przywracanie świetności Staremu Miastu.

Wytypowane do remontu piwnice pochodziły z różnych okresów budowy i przebudowy Starego Miasta od czasów średniowiecznych do współczesnych. Największe zmiany zaszły już po II wojnie światowej, kiedy to wśród ruin próbowano przywrócić do życia zniszczony układ urbanistyczny i pieczołowicie odbudowywać kolejne kamienice i kościoły. Prace były prowadzone w pośpiechu, często wbrew zakusom ówczesnej, nowej władzy. Na filmie młodego reżysera Wojciecha Jerzego Hasa Ulica Brzozowa widać, jak cegły z rozebranych ruin wrzucane są do ocalałych piwnic, jak szybko wznoszone są mury kamienic i zatykane na ich szczytach wiechy. Ta determinacja spowodowała, że odbudowano równoległą do Wisły stronę Barssa, która początkowo miała pozostać nieodbudowana, żeby lud pracujący miasta Warszawy mógł zasiadać po dniu ciężkiej pracy na ławkach i podziwiać prawobrzeżną Warszawę, a wraz z nią zaplanowane wówczas na Pradze nowe pałace ufundowane przez Związek Radziecki. Cała pierzeja została dzięki zaangażowaniu prof. Jana Zachwatowicza postawiona do wysokości parteru w ciągu paru dni. Bolesław Bierut, wchodząc na rynek, miał powiedzieć, że nie można niszczyć pracy polskiego robotnika i w takim razie trzeba już odbudować tę rozpoczętą pierzeję do końca. Ta decyzja uratowała całe założenie. Odbudowa budziła liczne kontrowersje, rozbierano niektóre XIX- i XX-wieczne budynki pomimo ich względnie dobrego stanu, zdecydowano się na przywrócenie układu z XVIII wieku, czyszcząc zaułki i podwórka z późniejszych nawarstwień. Jest to jedyny na świecie, tak duży obszar planowej odbudowy zabytkowej zabudowy miejskiej po katastrofalnych zniszczeniach sięgających blisko 90%. W efekcie Stare Miasto zostało wpisane w 1980 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, stanowiąc przykład niezwykłego zaangażowania mieszkańców stolicy i całej Polski.

Przebieg

Projekt tak naprawdę rozpoczął się w 2006 roku. To wtedy powstała pierwsza koncepcja zagospodarowania podziemi warszawskich na Starym Mieście w Warszawie i to wtedy rozpoczęto prace projektowe. Przygotowanie dokumentacji projektowej do wniosku trwało dwa lata i nie było przedsięwzięciem łatwym. Piwnice były położone w pięciu różnych lokalizacjach i administrowane przez kilka różnych instytucji. Utrudnieniem był również, stanowiący wielką niewiadomą, stan piwnicznych pomieszczeń, jak się potem okazało miejscami dokumentnie zasypanych. Kolejne piwnice były sukcesywnie oddawane po remoncie do użytkowania, ale tak naprawdę wszędzie napotykano na różne przeszkody. A to natrafiano na kolejną kondygnację piwnic, niestety zasypaną zawilgoconym, rozpadającym się gruzem, odsłaniały się nieznane wcześniej zakamarki, niezwykłe wątki murów, a to znajdywano zakopywane pod posadzkami skarby, pamiątki zamierzchłej przeszłości, wreszcie zmagano się ze współczesnymi problemami: instalacjami wymagającymi likwidacji, przełożenia czy wymiany. Należy również pamiętać o tym, że poza nowo zaprojektowaną przestrzenią przy ulicy Brzozowej wszystkie remonty były prowadzone w funkcjonujących instytucjach kultury, w kamienicach, gdzie prowadzona była bieżąca działalność kulturalno-edukacyjna i gdzie mieszkali lokatorzy. Każda „niespodzianka” i zmiana projektowa wymagała czasu, od zmiany w dokumentacji po liczne uzgodnienia, nowe opinie, decyzje, często podejmowane pod presją czasu, bo przecież tzw. sezon budowlany rządzi się swoimi prawami, a przesunięcia budżetowe i terminowe wymagały przede wszystkim zgody MKiDN – Instytucji Zarządzającej. Zmiany wiązały się również z kontrolą partnerów norweskich i cierpliwego wyjaśniania specyfiki miejsca, co nie było zadaniem łatwym, bo jeśli chodzi o poziom zniszczeń i powojenny charakter odbudowy Starego Miasta, stanowi ono unikalny przykład na skalę międzynarodową. Projekt udało się szczęśliwie zakończyć w 2012 roku.

Finansowanie

Projekt był dofinansowany z tzw. Funduszy Norweskich: Program Operacyjny: Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Całkowita wartość projektu wynosiła prawie 35 mln zł, z czego prawie połowę wyniósł wkład z budżetu miasta st. Warszawy (17,2 mln zł). Główną instytucją prowadzącą projekt było Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków. Projekt był realizowany w latach 2008–2012.

Efekty

Projekt „Renowacja i adaptacja na cele kulturalne piwnic Staromiejskich Warszawy na obszarze wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO”. Łączna powierzchnia wyremontowanych piwnic wynosi około 2860 m². Wybrano do dofinansowania piwnice położone w pięciu różnych lokalizacjach: dwa obiekty należące do Stołecznego Centrum Edukacji Kulturalnej: Boleść 2 (Teatr Prochownia) i Jezuicka 4, dwie lokalizacje dla Muzeum Warszawy (piwnice pod główną siedzibą muzeum i przy ulicy Brzozowej 11) oraz Staromiejski Dom Kultury, mieszczący się przy Rynku Starego Miasta 2. Inwestorem zastępczym był Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta, a projekty wykonała Pracownia Architektoniczna Archiprojekt Sp. z o.o. z Warszawy. W wyniku realizacji projektu powstał tzw. Szlak Kulturalnych Piwnic Starego Miasta. Efekty tego przedsięwzięcia można obejrzeć na stronie: www.piwnice.um.warszawa.pl.

Udostępnienie piwnic poprzedziło ich uroczyste otwarcie. Jako pierwsze oddano do użytkowania piwnice w Staromiejskim Domu Kultury, a ostatnie pod stroną Dekerta, gdzie mieści się Muzeum Warszawy (wówczas Muzeum Historyczne miasta st. Warszawy). Dzięki realizacji projektu wzbogacono oferty kulturalne w poszczególnych placówkach, a w udostępnionych piwnicach można podziwiać odnowione stare wnętrza. Szlak Kulturalnych Piwnic przybliża zwiedzającym historię powstawania, zniszczenia i odbudowy Starego Miasta, ponadto umożliwia poznanie jedynych oryginalnych fragmentów historycznych murów. Prace wykonane w ramach poprzedniego projektu zaowocowały kolejnymi. Przystąpiono do kolejnego remontu, tym razem całego kompleksu Muzeum Warszawy. Koszt remontu i nowej wystawy stałej to ponad 60 mln zł. Środki pochodzą z budżetu miasta st. Warszawy oraz z Norweskiego Mechanizmu Finansowego z nowej perspektywy budżetowej. Zakończenie prac przewidziane jest w 2017 roku.

Autor: Barbara Kozłowska