Czym jest zabytek i jakie są jego rodzaje?

Zabytek jest materialnym świadectwem historii w jej szerokim rozumieniu –  przekazuje wiedzę o czasach, w których powstał: o ówczesnej kulturze, osiągnięciach w sztuce, nauce, gospodarce.  Stanowi upamiętnienie życia codziennego, ale też dokument niecodziennych wydarzeń. Przekaz ten ma istotną wartość dla nas w kształtowaniu tożsamości, wrażliwości estetycznej – tę wartość mamy obowiązek przekazać przyszłym pokoleniom.

Pojęcie zabytku w zależności od czasów było nieco odmiennie rozumiane – odzwierciedlało stan wiedzy i poglądów. Przetrwało jednak przekonanie o znaczeniu zabytku, które tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1920 r. głoszone było przez Ministerstwo Sztuki i Kultury w publikacji „Opieka nad zabytkami i ich konserwacja”: „Zabytki sztuki i kultury łączą przeszłość z przyszłością, świadczą o dziejach ludzkości, mówią nam o czynach przodków, o życiu ich, dążeniu i upodobaniach. (…) Zabytki są pełnym wartości mieniem całego narodu. Ani jedno pokolenie nie ma prawa uważać się za bezwzględnego ich właściciela. Jest tylko czasowym ich depozytariuszem”.

Obecną definicję zabytku określa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z art. 3. pkt 1 i 2 „zabytek nieruchomy to nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości”, „będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Z definicji tej wynika, że zabytek jest stylowo, historycznie lub kulturalnie związany z okresem lub epoką zakończoną. Nie ustala ona jednak granicy czasowej, typologicznej, które warunkowałyby uznanie obiektu za zabytek. Ustawa utrzymuje dotychczas stosowany podział zabytków na zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne.

Międzynarodowa karta konserwacji i restauracji zabytków i miejsc zabytkowych, tzw. Karta Wenecka z 1964 r. mówi, że „Pojęcie zabytku obejmuje zarówno odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca, będące świadectwem poszczególnych cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znaczenia kulturalnego”. Zabytkiem nieruchomym może być zatem pojedynczy obiekt, ale też zespół budynków, elementy zagospodarowania przestrzeni wzbogacające krajobraz miejski i wiejski, założenie urbanistyczne lub zabytkowy układ przestrzenny.

Ze względu na zróżnicowanie typologiczne zabytków nieruchomych ustawa z 2003 r. częściowo definiuje i wyodrębnia podstawowe ich rodzaje:

1.  krajobrazy kulturowe – czyli obszary ukształtowane historycznie w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka zawierające elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji. Mogą to być krajobrazy naturalne wzbogacone historycznymi obiektami architektury i elementami zagospodarowania terenu, jak dawne układy komunikacyjne, np. brukowane drogi, aleje, kapliczki przydrożne itp.;
2. układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane – historyczne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg, np. historyczne dzielnice i osiedla, place i ulice (jako wnętrza urbanistyczne). Zabytkiem może być też historyczny zespół budowlany – powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniająca się ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi;
3. dzieła architektury i budownictwa (np. obiekty sakralne, rezydencjonalne, użyteczności publicznej, mieszkalne i gospodarcze);
4. dzieła budownictwa obronnego (np. twierdze i ich elementy, forty, fortyfikacje zamków i dworów obronnych);
5. obiekty techniki i przemysłowe (np. hale produkcyjne i obiekty towarzyszące w zespołach fabrycznych, parowozownie, kotłownie, wieże szybowe w kopalniach, młyny, wiatraki, urządzenia hydrotechniczne, wodociągowe wieże ciśnień, mosty i wiadukty, elektrownie, gazownie i wodociągi;
6. cmentarze;
7. parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni;
8. miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

W ustawie wymieniono jedynie najważniejsze rodzaje zabytków nieruchomych – lista ta jest otwarta, a część materialnego dziedzictwa kulturowego trudna do ujęcia w kategorie ze względu na różnorodność i bogactwo rozwiązań stosowanych w przeszłości. Ochronie mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne bądź tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6 ust. 2 ww. ustawy).

Wielokrotnie istnieje także potrzeba wyznaczenia ochrony otoczenia zabytku, aby ocalić go od niewłaściwego zagospodarowania w sąsiedztwie i przez to umniejszenia jego walorów widokowych lub całkowitej ich utraty. Zabytki pełnią ważną funkcję w krajobrazie miejskim lub wiejskim. Często zachowany został pierwotny sposób zagospodarowania najbliższego terenu wokół zabytku – ukształtowanie terenu, dróg, zadrzewienia – by mógł być on odbierany we właściwym kontekście przestrzennym pozwalającym na pełne wyeksponowanie jego wartości artystycznych i estetycznych. Zabytek należy również chronić przed innymi czynnikami zewnętrznymi, które mogłyby uszkodzić jego substancję, np. bliskimi lokalizacjami inwestycji niebezpiecznych dla stabilności jego konstrukcji, takimi jak drogi o dużym natężeniu ruchu, zakłady przemysłowe. Obszary ochronne wokół zabytku powinny zapewnić bezpieczne oddalenie szkodliwych inwestycji od obiektu.

Prawną ochronę zabytków bez względu na ich stan zachowania zapewnia art. 7 wspomnianej ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, który wyznacza cztery formy ochrony zabytków nieruchomych:

a) wpis do rejestru zabytków;

b) uznanie za pomnik historii;

c) utworzenie parku kulturowego;

d) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Za obiekty szczególnie wyróżnione ze względu na nadaną im formę ochrony i rangę uznane są dobra wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Autor: Anna Lorek

Dowiedz się więcej: 

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.