Czym jest muzeum regionalne i jakie są jego zadania?

          W Polsce działa kilkadziesiąt muzeów regionalnych. Każde z nich jest inne i wyjątkowe, jednak łączy je jeden cel – udokumentowanie historycznego dziedzictwa regionu. Czym jest muzeum regionalne? Jakie są jego cele i możliwości ich realizacji?

           Zyskujący coraz większą popularność od lat 90. ubiegłego wieku patriotyzm lokalny nierozerwalnie połączony jest z ideą zakładania i prowadzenia muzeów regionalnych. Oczywiście trend ten, jak i samo zainteresowanie przeszłością danego regionu, w jego ujęciu mikrohistorycznym pojawiał się w różnych okresach w zależności od historycznych uwarunkowań politycznych i państwowej przynależności danego terenu. Mieszkańcy ziem zachodnich o wiele później, niż zamieszkujący od pokoleń wschodnią część Polski, zaczęli wypracowywać pojęcia „Małej Ojczyzny” i lokalnego patriotyzmu. W przypadku ziem przyłączonych do Polski po 1945 r. sytuacja była o tyle trudna, iż nowa, napływająca ludność musiała wykształcić w sobie zdolność adaptacji na zupełnie obcych terenach, a co za tym idzie, proces budowania świadomości lokalnej, zmierzającej do gromadzenia wszystkiego, co w jakikolwiek sposób związane jest z dziejami danej społeczności lub regionu, był o wiele dłuższy i trwający – rzec by można w wielu przypadkach – do dziś. Nie zmienia to faktu, że na terenie naszego kraju funkcjonuje dziś wiele muzeów regionalnych, które choć różnią się tematyką gromadzonych przez siebie zbiorów oraz właściwym organem prowadzącym, to spełniają w społeczeństwie niezwykle istotną rolę, kształtując świadomość regionalną i historyczną wśród danego społeczeństwa, co w dobie silnie działających procesów globalizacyjnych jest niezwykle istotne.

          Na początku warto zastanowić się nad samym pojęciem muzeum regionalne, nad którą to definicją pracowało już wielu badaczy. Ustawa z dnia 21.11.1996 r. o muzeach definiuje muzeum następująco: muzeum jest jednostką administracyjną, której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturowego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowej wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów[1] (art. 1). Przytoczona definicja muzeum nie jest jednak wystarczająca dla określenia pełnej definicji muzeum regionalnego. Instytucja taka spełnia o wiele bardziej precyzyjną i konkretnie ukierunkowaną rolę. Według Stanisława Waltosia muzea regionalne opowiadają o regionie[2]. Fakt ten jest najważniejszym wyróżnikiem muzeów regionalnych. To właśnie ich „regionalność” odróżnia je od pozostałych muzeów. Z informacji umieszczonych na stronie Głównego Urzędu Statystycznego w odniesieniu do pojęcia stosowanego w badaniach statystycznych muzeum regionalne gromadzi zbiory o znaczeniu historycznym dla regionu z zakresu sztuki, archeologii, etnografii, techniki, przyrody i innych dyscyplin, z uwzględnieniem zbiorów regionalnych i pamiątek historycznych. Wydaje się, że definicja ta w pełni oddaje zakres działalności muzeów regionalnych. Jest więc ono instytucją o dokładnie określonym profilu działalności, choć jak wiemy, bardzo często w ekspozycjach muzealnych takich muzeów swoje miejsce znajdują również eksponaty będące wytworami lokalnych artystów i twórców, którzy dzięki tej instytucji mogą prezentować swoje prace. Głównym zatem zadaniem muzeum regionalnego jest gromadzenie wszystkiego, co związane jest z historią danego regionu czy też miejscowości. W związku z tym zakres tematyczny gromadzonych eksponatów może być niezwykle szeroki, a oscylować może wokół zabytków ruchomych będących dziełami sztuk plastycznych (obrazy, rzeźby, meble, urządzenia techniczne itp.), ale również może być reprezentowany przez przedmioty ściśle związane z danym regionem, których próżno szukać w „klasycznym muzeum” (np. palmy wielkanocne czy szopki bożonarodzeniowe).

          Przejdźmy zatem do zarysowania głównych zadań, które powinno spełniać muzeum regionalne, a które to zadania wyszczególnione winny zostać w jego statucie. Ww. ustawa o muzeach (art.2) w jasny sposób określa cele, jakie powinny realizować muzea. Są wśród nich: gromadzenie zabytków, katalogowanie i opracowywanie zbiorów, ich przechowywanie w odpowiednich warunkach, ich zabezpieczanie i konserwację, organizację wystaw, badań naukowych, prowadzenie działalności edukacyjnej, popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę, udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie działalności wydawniczej. Wszystkie te cele spełniać powinny również muzea regionalne, umieszczając je w swoim dokumencie programowym.

1. Gromadzenie zbiorów. Muzea, które odziedziczyły swoje zbiory po wcześniejszych tego typu instytucjach, bądź też powstałe na bazie prowadzonych lokalnie izb regionalnych czy historycznych, mają o wiele łatwiejsze zadanie. Problem pojawia się w chwili, gdy muzeum regionalne zaczyna się organizować, a co za tym idzie, zgromadzić musi swoje eksponaty. Jak wspomniałem wcześniej (co wynika również jednoznacznie z przytoczonej wyżej definicji), zakres tematyczny gromadzonych eksponatów może być bardzo szeroki i obejmować wszelkiego rodzaju pamiątki związane z historią danej miejscowości czy regionu. Mogą to być zarówno zabytki archeologiczne czy przekazane z poszczególnych miejscowych parafii paramenty liturgiczne, przez lata przez nie użytkowane, jak również pamiątki prywatne, tj. fotografie i dokumenty rodzinne, elementy stroju ludowego, listy, a także – co stało się szczególnie modne w ostatnim czasie – eksponaty audiowizualne, tj. relacje świadków historii, bardzo cenne w szczególności dla muzeów, które swój profil działalności ukierunkowały przede wszystkim na historię konkretnej miejscowości.
2. Katalogowanie i opracowywanie zbiorów. Każde, nawet najmniejsze muzeum regionalne powinno posiadać katalog przechowywanych w swoich zasobach zbiorów, sporządzony przez osoby posiadające odpowiednią wiedzę i umiejętności. Prawidłowo opracowane i skatalogowane zbiory muzealne pozwalają na owocną kwerendę naukową dla wszystkich, którzy w zasobie danego muzeum poszukują potrzebnych im informacji.
3. Przechowywanie zabytków w odpowiednich warunkach i ich konserwacja. Podejmując zadanie stworzenia muzeum regionalnego, należy w pierwszej kolejności zaprojektować przyszłą ekspozycję, której rozmiary, zakres tematyczny i sposób eksponowania uzależnione są przede wszystkim od warunków, w jakich muzeum ma funkcjonować, jak również – a może przede wszystkim – od budżetu, jaki zostanie przeznaczony na cel organizacji muzeum. Tylko prawidłowo zaaranżowana ekspozycja muzealna, prezentująca obiekty poddane odpowiedniej i fachowej konserwacji oraz zabezpieczone przed dalszym niszczeniem, będzie atrakcyjna wizualnie i merytorycznie dla zwiedzających.
4. Organizacja wystaw. Najbardziej popularną formą prezentowania zgromadzonych zbiorów oraz ich promocji są oczywiście wystawy czasowe, będące w odróżnieniu od wystaw stałych możliwością prezentacji tych zbiorów, które nie są udostępniane dla zwiedzających, np. z powodu braku odpowiedniej powierzchni wystawienniczej. One również dają muzeum regionalnemu szansę na promocję niszowej i mało znanej tematyki związanej z danym regionem czy miejscowością. Mogą być to w szczególności wystawy poświęcone wydarzeniom historycznym związanym z historią regionu, wybitnymi postaciami, ale również poruszać mogą kwestie związane z tematyką etnograficzną, jak na przykład obrzędowością i lokalnymi zwyczajami świątecznymi.
5. Badania naukowe. Kwestia organizacji wystaw czasowych nierozerwalnie wiąże się z organizacją przez muzeum regionalne badań naukowych, które prowadzone mogą być na wielu płaszczyznach. Jedną z nich może być płaszczyzna lokalna, opierająca się na prowadzeniu przez pracowników muzeum kwerend i wywiadów z członkami lokalnej społeczności, mających na celu pozyskanie informacji, których często trudno szukać w aktach archiwalnych. Badania takie poruszać mogą tematykę regionalną, np. gromadzenie wspomnień i relacji, tworzenie baz potraw regionalnych, zwyczajów i obyczajów czy katalogowanie zabytkowych nagrobków czy płyt epitafijnych zachowanych na przykościelnych cmentarzach, będących niezwykle cennymi źródłami historycznymi.
6. Prowadzenie działalności edukacyjnej. Do jednego z najważniejszych celów działalności muzeum regionalnego powinno należeć edukowanie lokalnej społeczności, przede wszystkim z zamiarem budowania trwałej tożsamości regionalnej. Form działalności edukacyjnej istnieje bardzo wiele, a należy do nich szczególnie: organizacja warsztatów, spotkań edukacyjnych, przygotowywanie odczytów i wykładów czy przeprowadzanie konkursów związanych z historią i tradycją regionu i danej miejscowości. Powstałe w taki sposób prace konkursowe, np. drzewa genealogiczne, kroniki rodzinne, kroniki miejscowości, parafii czy związków i towarzystw, mogą stać się przyczynkiem do założenia przy muzeum regionalnym archiwum regionalnego, dokumentującego życie danej społeczności.
7. Prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę. Zadanie to w pełni koresponduje z zadaniem wcześniejszym. W tym przypadku dobrą formą realizacji przedmiotowego celu mogą być różnego rodzaju konkury, a także festiwale upowszechniające lokalną historię, kulturę i tradycje.
8. Udostępnianie zbiorów. Cel ten mogą realizować poprzez przystępnie i atrakcyjnie przygotowane ekspozycje muzealne, które powinny zachęcić zwiedzających do pogłębiania swojej wiedzy regionalnej (i nie tylko), a jednocześnie skłaniać do podejmowania własnych inicjatyw, mogących prowadzić do zachowania cennego dziedzictwa regionu. Jednak, jak wiemy, muzea regionalne odwiedzane są w większości przez turystów, którzy chcą poznać historię i kulturę danego regionu. Forma ekspozycji powinna więc być przygotowana również pod kątem osób, które potencjalnie pierwszy raz mają styczność z daną tematyką.
9. Prowadzenie działalności wydawniczej. Ważne zadanie, którego prawidłowa realizacja jest często uzależniona od budżetu danego muzeum regionalnego, to działalność wydawnicza. Polegać ona może przede wszystkim na promowaniu zbiorów muzealnych, np. poprzez opracowywanie i wydawanie katalogów wystaw, jak również na wydawaniu prac zbiorowych, zawierających w sobie np. teksty referatów i wystąpień wygłoszonych na zorganizowanej przez muzeum konferencji. Ważnym jest, aby przygotowywane wydawnictwa były nie tylko wartościowe pod względem merytorycznym, ale również wizualnym, co z pewnością zachęci turystów nie tyle do zakupu publikacji, ale do jej uważnej lektury.

[1] Por. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24, z późniejszymi zmianami), http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970050024/U/D19970024Lj.pdf.

[2] S. Waltoś, Muzea regionalne w świetle prawa, [w:] Muzeum regionale. Jaka przyszłość? Ogólnopolska konferencja muzeów regionalnych, Pułtusk 14–15 września 2010, red. R. Lolo, A. Sołtan, M. Sołtysiak, A. Tomaszewski, Pułtusk 2010, s. 66.

Autor: Kamil Pawłowski