Materiały Pojęcie „interesariusze” (ang. stakeholders) zostało stworzone w latach 60. XX w. przez Stanford Research Institute i spopularyzowane na gruncie nauk o zarządzaniu przez Edwarda R. Freemana. Interesariusze to wszystkie osoby i grupy, które „mają interes” w funkcjonowaniu jakiejś organizacji lub prowadzeniu procesu. Przy czym warto podkreślić, że ten interes może być zarówno uświadomiony („wiemy, że rewitalizacja jest dla nas ważna, chcemy się włączyć w ten proces”), jak i nieuświadomiony („mimo że nie włączymy się aktywnie w działania rewitalizacyjne lub w ogóle nie wiemy, że mają one miejsce, to zmiany na terenie, na którym mieszkamy/działamy, wpłyną na nasze życie”). W polskich publikacjach dotyczących rewitalizacji początkowo najczęściej używano sformułowania „aktorzy procesu rewitalizacji”. Dopiero ustawa o rewitalizacji z 2015 roku oficjalnie wprowadziła pojęcie interesariuszy. Co ciekawe, był to pierwszy polski akt prawny, w którym się nim posłużono (wcześniej występowało ono tylko w rozporządzeniach). We wspomnianej ustawie termin „interesariusze” nie został precyzyjnie zdefiniowany, wymienione zostały jednak podmioty i grupy, które „w szczególności” można do tej kategorii zaliczyć. Są to:
1) mieszkańcy obszaru rewitalizacji oraz właściciele, użytkownicy wieczyści nieruchomości i podmioty zarządzające nieruchomościami znajdującymi się na tym obszarze, w tym spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe, społeczne inicjatywy mieszkaniowe i towarzystwa budownictwa społecznego;
2) mieszkańcy gminy inni niż wymienieni w pkt 1;
3) podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność gospodarczą;
4) podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność społeczną, w tym organizacje pozarządowe i grupy nieformalne;
5) jednostki samorządu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne;
6) organy władzy publicznej;
7) podmioty, inne niż wymienione w pkt 6, realizujące na obszarze rewitalizacji uprawnienia Skarbu Państwa.
Zawarte w ustawie sformułowanie „w szczególności” wydaje się kluczowe do zrozumienia roli interesariuszy. Podana definicja ma przy tym charakter otwarty – do procesu rewitalizacji mogą być także włączane inne grupy, jeśli będzie on na nie wpływał lub one same będą mogły przyczynić się do jego powodzenia.
Odnosząc przytoczoną definicję interesariuszy do dziedzictwa kulturowego, można wskazać przykładowe grupy, które biorą udział w procesie rewitalizacji. Warto przy tym zaznaczyć, że poszczególne osoby mogą występować w kilku rolach, np. lokalny dziennikarz mieszkający od pokoleń na rewitalizowanym obszarze jest jednocześnie depozytariuszem dziedzictwa i przedstawicielem mediów. W pracach teoretycznych często można znaleźć rozróżnienie na interesariuszy zewnętrznych i zewnętrznych, przy czym analizując proces rewitalizacji, trudno stwierdzić, kto tak naprawdę mógłby znajdować się w jego wnętrzu – czy byliby to mieszkańcy, a może przedstawiciele różnych wydziałów urzędu miasta lub gminy? W celu uproszczenia rozważań zrezygnujemy z tego podziału, a zamiast tego skupimy się na przykładowych rolach, jakie interesariusze dziedzictwa mogą odgrywać w procesie rewitalizacji.
Wśród podstawowych grup interesariuszy należy wymienić depozytariuszy dziedzictwa. Są to wszystkie osoby, które przez miejsce zamieszkania czy pracy były i są związane z rewitalizowanym obszarem. Informacje o historii i dziedzictwie obszaru czerpią one nie tylko z książek, ale przede wszystkim z własnych przeżyć, opowieści rodzinnych czy anegdot zasłyszanych w zakładzie pracy. Często są żywymi świadkami historii i strażnikami dziedzictwa, zapewniając mu trwanie. Są wśród nich także lokalni pasjonaci, którzy niejednokrotnie mieszkają na terenie poddanym procesowi rewitalizacji dopiero kilka lat, ale tak bardzo są nim zafascynowani, że zechcieli na własną rękę zgłębiać jego historię. Wszystkie te osoby bardzo chętnie dzielą się opowieściami o dziedzictwie, a ich narracja niejednokrotnie ma emocjonalny charakter, gdyż dzięki jej przedstawianiu czują się dowartościowani i potrzebni. Z kolei inne osoby, które nie są tak mocno związane z danym miejscem, zaciekawione ich opowieściami mogą budować więź z miejscem zamieszkania i zacząć mocniej angażować się w sprawy lokalne – w końcu poświęcamy uwagę temu, z czym jesteśmy związani i co dotyczy nas osobiście. Ciekawym pomysłem na angażowanie depozytariuszy dziedzictwa w proces rewitalizacji jest zbieranie historii mówionej, czyli osobistych, jednostkowych narracji o danym obszarze. Jako przykład można wskazać projekty: „Górnicze opowieści”, „Posłuchaj Podgórza”, „Rozbark – Nikiszowiec na wspólnym szlaku”.
Koordynacją działań, nadzorem nad podejmowanymi w procesie rewitalizacji pracami i przestrzeganiem harmonogramu zajmują się przedstawiciele władzy i administracji (szczebla centralnego, regionalnego i lokalnego). Przygotowują oni programy rewitalizacji pod względem prawnym i koncepcyjnym, uwzględniając w nich rolę lokalnego dziedzictwa. Zarówno na etapie planowania, jak i wdrożenia mają obowiązek aktywnego angażowania pozostałych interesariuszy w ten proces. Nie zawsze jest to zadanie łatwe, trzeba bowiem wypracować kompromis, który zadowoli większość i uwzględni jej interesy. Realizacja programu rewitalizacji z wykorzystaniem funduszy publicznych powinna zapewnić warunki bazowe do rozwoju innych inwestycji, które mogą stać się impulsem rozwojowym i wywołać efekt kuli śnieżnej (np. powstanie nowych przedsiębiorstw wykorzystujących dziedzictwo, stworzenie bazy lokalowej dla organizacji pozarządowych i aktywistów podejmujących działania, opierając się na dziedzictwie). Ważne jest także prowadzenie działań promocyjnych i dbałość o wizerunek miejsca. Nie chodzi tu tylko o duże kampanie reklamowe, ale bieżące raportowanie postępów związanych z rewitalizacją na stronach instytucji publicznych, edukację regionalną prowadzoną w szkołach, współpracę z mediami czy blogerami, których mogłyby zainteresować nieoczywiste miejsca na weekendowy wypoczynek. Do powodzenia procesu rewitalizacji przyczynia się wskazanie jednej osoby, która będzie odgrywała rolę gospodarza terenu, oddelegowanego przez urząd miasta/gminy. Pełni on funkcję pomostu między przedstawicielami władz i administracji a pozostałymi interesariuszami, będąc terenowym przedstawicielem władz publicznych.
W grupie interesariuszy można jeszcze wyróżnić ekspertów ds. dziedzictwa, są nimi w głównej mierze pracownicy urzędów konserwatorskich, chociaż mogą to być także inni specjaliści (np. pracownicy Narodowego Instytutu Dziedzictwa czy naukowcy). Stoją oni na straży obowiązującego prawa i dbają o jego przestrzeganie poprzez wydawane opinie i ekspertyzy. Starają się, by możliwe było zachowanie jak największego zasobu pozostawionego przez poprzednie pokolenia, pamiętając, że aby dziedzictwo mogło trwać, musi się zmieniać. Ważne jest zatem wydawanie takich decyzji, które będą uwzględniały z jednej strony interes społeczny, a z drugiej – możliwości inwestorów. Dodatkowo powinny być one formułowane prostym językiem, by odbiorcy mogli zrozumieć przemawiające za tym argumenty. Istotne jest również wsparcie finansowe, jakiego mogą udzielać na remonty obiektów zabytkowych.
W przeprowadzonych badaniach przedstawiciele urzędów konserwatorskich sami przedstawiali siebie jako negocjatorów pomiędzy zapisami prawa a potrzebami inwestorów. Ich uwagi mogą stać się również przyczynkiem do zachowania i uwypuklenia takich wartości dziedzictwa, które nie były wcześniej brane pod uwagę przez inwestorów. Mają oni ponadto wpływ na estetyzację krajobrazu kulturowego i uwrażliwienie społeczeństwa na otaczające ich dziedzictwo kulturowe, dodatkowo otaczają ochroną także elementy niematerialne (np. charakter miejsca). Eksperci zajmują się też gromadzeniem dokumentacji odnośnie do zabytków, która może być wykorzystywana nie tylko przy remontach obiektów zabytkowych, ale także przez przedsiębiorców, przedstawicieli instytucji kultury, edukacji czy organizacji kulturowych i stać się podstawą działań społecznych i komercyjnych opartych na dziedzictwie.
Instytucje kultury i edukacji, takie jak muzea, archiwa czy uczelnie wyższe, również gromadzą wiedzę o dziedzictwie kulturowym obszaru dla obecnych i przyszłych pokoleń. Budują świadomość wagi dziedzictwa, wskazując, że może się ono stać istotnym zasobem rozwojowym. Same zresztą (np. domy kultury, szkoły podstawowe) prowadzą liczne działania w wymiarze edukacyjnym opierające się na dziedzictwie. Ich rolą jest również dokumentowanie przemian zachodzących w otoczeniu, które powodowane są także procesem rewitalizacji – może ono przybierać różne formy, w tym artystyczne (np. MOCAK – Filmy o Zabłociu). Dzięki rozwojowi infrastruktury kultury i edukacji na rewitalizowanych obszarach możliwe jest organizowanie większej liczby wydarzeń, w tym odnoszących się do lokalnego dziedzictwa kulturowego, skierowanych zarówno do mieszkańców, jak i do turystów. Architekci projektujący te obiekty niejednokrotnie starają się wpisać je w charakter miejsca, wykorzystując lokalne dziedzictwo. Dzięki powstaniu nowych obiektów użyteczności publicznej również możliwe jest zaistnienie wspomnianego efektu kuli śnieżnej – wokół nich zaczynają powstawać nowe przedsiębiorstwa czy punkty usługowe. Wszystko to przyczynia się do zwiększenia zainteresowania danym miejscem, jego promocji i kreowania marki.
Kolejną grupą interesariuszy są przedstawiciele organizacji pozarządowych (fundacji, stowarzyszeń), grup nieformalnych, związków wyznaniowych, a także aktywiści. Jednym z ich zadań w procesie rewitalizacji jest odgrywanie roli organizacji strażniczych – kontrola działań władzy, przedsiębiorców i dbanie o dobro wspólne. Ma to miejsce np. w wypadku planów związanych z wyburzaniem obiektów o walorach zabytkowych, powstawaniem nowych zabudowań i zmianą charakteru okolicy. Część grup działających na obszarach rewitalizacji powstała właśnie z powodu jakichś palących problemów społecznych, a ich dalsza aktywność koncentruje się wokół działań na rzecz mieszkańców i prowadzi do ich aktywizacji, przyczyniając się do budowy społeczeństwa obywatelskiego. Tworzą one także swoisty pomost między mieszkańcami a władzą, aktywnie angażując się np. w prowadzone konsultacje społeczne. Organizacje pozarządowe w praktyce realizują ideę społecznej opieki nad zabytkami (nawet jeśli nie ma ona formalnego statusu wynikającego z zapisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), są „terenowymi oddziałami” konserwatora zabytków, sprawując bezpośrednią pieczę nad zabytkami i reagując w wypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych. Mogą też pełnić funkcję lokalnych liderów w procesie rewitalizacji (doskonałym przykładem jest stowarzyszenie Fabryka Inicjatyw Lokalnych, realizujące program Centrum społecznościowego w Nikiszowcu, w ramach którego wiele z podejmowanych działań opartych jest właśnie na lokalnym dziedzictwie) oraz przygotowywać diagnozy na zlecenie władz publicznych (np. „Szanse i kierunki rozwoju turystyki – Osiedle Nikiszowiec”, „Projekt Nasz Księży Młyn. Raport”). Podobnie jak instytucje kultury i edukacji dbają one o zachowanie dziedzictwa, organizując wydarzenia kulturalne, które nie tylko promują lokalne tradycje, ale też przyczyniają się do integracji mieszkańców. Aktywnie działając na rzecz danego obszaru, promują go i budują jego markę.
Media rozumiane są jako wszystkie osoby, które są zatrudnione w mediach tradycyjnych (prasa, radio, telewizja), lecz także działające amatorsko i zajmujące się tematyką lokalną – pisząc okolicznościowe artykuły czy udzielając się w mediach społecznościowych. Informacje publikowane w mediach na temat dzielnicy mogą przyczynić się do budowania jej dobrego, ale też złego wizerunku, co nie zawsze musi być zgodne z faktami. Opisując miejscowe zabytki, aktywność lokalnej społeczności, ciekawe inicjatywy przedsiębiorców opierające się na dziedzictwie, media tworzą wizerunek miejsca jako aktywnego i potrafiącego wykorzystać własny potencjał. I odwrotnie – opisywanie rozbojów, kradzieży i negatywnych wydarzeń, nawet jeśli statystycznie są one marginalne, może przyczynić się do stworzenia negatywnego wizerunku miejsca i przedstawić je jako niebezpieczne. W konsekwencji zależy od tego, czy inne grupy interesariuszy będą chciały prowadzić w tym rejonie działania – czasem zmiana wizerunku miejsca jest jednym z trudniejszych zadań. Media poprzez artykuły, programy czy audycje mogą także promować wartości zabytkowych miejsc i lokalnego dziedzictwa, edukując w ten sposób społeczeństwo i zachęcając do odwiedzenia rewitalizowanej okolicy. Publikowane informacje są także dobrym źródłem wiedzy o przebiegu procesu rewitalizacji i zmianach, jakie zachodzą na danym terenie, przez co mogą nakłonić kogoś do zaangażowania się w ten proces. W szczególności media społecznościowe są doskonałym forum, na którym mieszkańcy, aktywiści i przedstawiciele organizacji pozarządowych mogą zabrać głos w kwestii planowanych w obszarze zmian, a także na bieżąco reagować w przypadku zarówno pozytywnych, jak i negatywnych wydarzeń. Dodatkowo media (tradycyjne i społecznościowe), podobnie jak NGO, odgrywają rolę organizacji strażniczych – reagując w wypadku wystąpienia niepożądanych z ich perspektywy zdarzeń.
Przedsiębiorcy w swojej działalności oprócz realizacji celów finansowych często reprezentują także postawy społecznikowskie, pracując na rzecz lokalnych społeczności. W swoich działaniach wykorzystują lokalne dziedzictwo – historię, tradycję, receptury, wizerunki miejsc zabytkowych itp., przez co wpisują się jednocześnie w popularne trendy, jak bazowanie na lokalności czy tworzenie ekologicznych wyrobów. Poprzez promocję własnych działań popularyzują też miejsce, w którym ulokowana jest ich siedziba. Często na swoich stronach internetowych chwalą się lokalizacją, opisując daną okolicę i jej dziedzictwo. Zapraszając klientów do swojej placówki, przyczyniają się ponadto do zwiększenia ruchu na danym obszarze, dzięki czemu dzielnica ożywa. Poza prowadzeniem działalności komercyjnej część z nich podejmuje się również dodatkowych działań animacyjnych, np. organizuje koncerty, wernisaże, tworząc miejsce spotkań dla mieszkańców i przyjezdnych. Przedsiębiorcy często lubią pokazywać siebie w roli innowatorów, osób, które jako pierwsze odkryły potencjał miejsca (jeszcze przed procesem rewitalizacji), do czego zwykle przyczynił się jego zabytkowy charakter oraz niskie ceny najmu.
Ostatnie dwie z wyróżnionych grup interesariuszy to turyści (nocujący w miejscu docelowym przynajmniej jedną noc) i odwiedzający (niewykupujący noclegu). Bez względu na wybraną formę pobytu w danym miejscu generują oni ruch – przechadzając się zabytkowymi uliczkami, odwiedzając muzea czy korzystając z oferty lokalnych punktów usługowych. Ich obecność na rewitalizowanych obszarach prowadzi do rozwoju infrastruktury turystycznej, w tym kawiarni, restauracji czy sklepów z pamiątkami i rękodziełem, których funkcjonowanie może opierać się na lokalnym dziedzictwie. Część z powstałej infrastruktury może być także wykorzystywana przez mieszkańców. Obecność turystów w rewitalizowanej przestrzeni przyczynia się ponadto do zwiększenia przychodów przedsiębiorstw i wpływów do budżetu miasta z tytułu podatków. Co ciekawe, w wielu wypadkach zainteresowanie turystów danym miejscem pomaga mieszkańcom uświadomić sobie wartość lokalnego dziedzictwa – w końcu jeśli ktoś miał ochotę przyjechać w dane miejsce z drugiego krańca Polski czy też z zagranicy, żeby obejrzeć tutejsze, często jeszcze zniszczone zabytki, to muszą one mieć jakąś obiektywną wartość. Obecność turystów może zatem wpływać na zwiększenie poczucia dumy wśród mieszkańców z miejsca ich zamieszkania. Warto jednak dodać, że może być ona także dla nich uciążliwa – zwiększenie ruchu pieszego i samochodowego, głośne imprezy organizowane zbyt często, wzrost cen mieszkań czy koncentracja na usługach wyłącznie turystycznych i komercyjnych to tylko niektóre z wynikających z tego problemów. Rozwój oferty turystycznej musi być więc przeprowadzany z rozwagą.
Autor: Agnieszka Konior
