Ochrona a opieka nad zabytkami. Formy ochrony

Wbrew obiegowym opiniom opieka nad zabytkami nie jest tożsama z ich ochroną. Obowiązująca ustawa wprowadza rozróżnienie pomiędzy ochroną a opieką nad za­bytkami.
Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu:

1. Zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;
2. Zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabyt­ków;
3. Udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;
4. Przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za gra­nicę;
5. Kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;
6. Uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen­nym oraz przy kształtowaniu środowiska

Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków:

1. Naukowego badania i dokumentowania zabytku;
2. Prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy za­bytku;
3. Zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;
4. Korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;
5. Popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla hi­storii i kultury.

Wskazane przepisy nie stanowią jedynie definicji podstawowych pojęć na tle omawia­nej regulacji, ale również stanowią deklarację celów jakie ma ona osiągnąć. O ile część z nich nie wymaga szerszego omówienia, o tyle warto podkreślić, że ochrona zabytków sprowadza się przede wszystkim do ochrony ich autentycznej substancji. Zabytki chro­nione są przy tym jako nośniki wartości, a w konsekwencji pamięci o ludziach, miej­scach, wydarzeniach, dorobku nauki czy kultury. Wartości te jednak, co do zasady, „za­pisane są” w autentycznej substancji. Wskazany tu autentyzm zabytku wiąże się co do zasady z oryginalną substancją, a nie jedynie jego formą.

Przyjętym kryterium podziału zadań składających się na ochronę zabytków sensu lar­go jest adresat obowiązku. I tak, ochrona została przypisana administracji publicznej, w ramach której kluczową rolę odgrywają organy ochrony zabytków. Natomiast opieka sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza. Obowiązki wypływające z opie­ki nad zabytkami zostały dookreślone w odniesieniu do obiektów rejestrowych. I tak, zgodnie z art. 25 u.o.z.o.z.

Zagospodarowanie na cele użytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru wymaga posiadania przez jego właściciela lub posiadacza:

1. Dokumentacji konserwatorskiej określającej stan zachowania zabytku nierucho­mego i możliwości jego adaptacji, z uwzględnieniem historycznej funkcji i wartości tego zabytku;
2. Uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu prac konserwa­torskich przy zabytku nieruchomym, określającego zakres i sposób ich prowadzenia oraz wskazującego niezbędne do zastosowania materiały i technologie;
3. Uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu zagospodaro­wania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku, z uwzględnieniem wyeksponowania jego wartości.

W tym celu wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany nieodpłatnie udostęp­nić do wglądu właścicielowi lub posiadaczowi zabytku nieruchomego posiadaną przez siebie dokumentację tego zabytku oraz umożliwić dokonywanie niezbędnych odpisów z tej dokumentacji. W ramach opieki mieści się więc również obowiązek informacyjny, o którym mowa w art. 28 u.o.z.o.z. Niezależnie bowiem od obowiązków wynikających z opieki nad za­bytkami, określonych w art. 5, właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajdującego się w wojewódzkiej ewidencji zabytków zawiadamia woje­wódzkiego konserwatora zabytków o:

1. Uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, niezwłocznie po po­wzięciu wiadomości o wystąpieniu zdarzenia.
2. Zagrożeniu dla zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu za­grożenia.
3. Zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego w terminie miesiąca od dnia nastąpienia tej zmiany.
4. Zmianach dotyczących stanu prawnego zabytku, nie później niż w terminie miesią­ca od dnia ich wystąpienia lub powzięcia o nich wiadomości.

Dodatkowo właściciele i posiadacze zabytków mają obowiązek zapewnić dostęp do zabytku w celach naukowo-badawczych (art. 29 – 30 u.o.z.o.z.), a także w związku z prowadzonymi działaniami kontrolno-nadzorczymi (zob. art. 28 i nast.).

Właściciele i posiadacze zabytków wpisanych do rejestru zabytków zostali obciążeni określonymi obowiązkami, które mają zagwarantować zachowania zabytków w należy­tym stanie. Jednocześnie jednak ustawodawca przyznał właścicielom i posiadaczom określone uprawnienia, w tym możliwość uzyskiwania zaleceń konserwatorskich, określających sposób korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a także zakres dopuszczalnych zmian, które mogą być wprowadzo­ne w tym zabytku. Zgodnie z art. 27 u.o.z.o.z. są one wydawane w formie pisemnej na wniosek właściciela lub posiadacza zabytków. Nie mają one wprawdzie formy de­cyzji administracyjnej, ale w doktrynie i orzecznictwie podkreśla się ich moc wiążącą, wynikającą z ich zakwalifikowania do kategorii tzw. przyrzeczeń administracyjnych[1]. To „samozwiązanie się” administracji kon­serwatorskiej na przyszłość, nie jest jednak absolutne. Organy ochrony zabytków są związane wydanymi przez siebie zaleceniami konserwatorskimi, chyba że byłoby to sprzeczne z prawem, niewykonalne, wyłudzone przez podanie faktów lub okoliczności niezgodnych z prawdą albo gdy nastąpiła zmiana stanu faktycznego, której nie można było przewidzieć wcześniej lub uległ zmianie stan prawny uniemożliwiający wykona­nie przyrzeczenia[2].

Formy ochrony zabytków

Czym jest forma ochrony?

Na wstępie należy wyjaśnić co rozumiemy poprzez „formę ochrony”. Z pewnością „for­mą ochrony” będą te instytucje prawne, które przez samego ustawodawcę zostały tak nazwane. Tu przywołać należy treść art. 7 u.o.z.o.z., który stanowi, że formami ochrony zabytków są:

• Wpis do rejestru zabytków; wpis na listę skarbów dziedzictwa;
• Uznanie za pomnik historii;
• Utworzenie parku kulturowego;
• Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach za­budowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Wyjaśnienia wymaga, że przepis ten w pierwotnym brzmieniu w 2003 r. został uzupeł­niony o odwołanie do decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego (2010 r.) oraz wpis na Listę Skarbów Dziedzic­twa (2016 r.).

Wskazany w art. 7 u.o.z.o.z. stanowi więc katalog nazwanych form ochrony zabytków. Przyjmując jednak, że formę ochrony zabytków stanowi zespół określonych norm prawnych składających się na instytucję prawną, samo uwzględnienie w katalogu z art. 7 u.o.z.o.z., nie przesądza o zakwalifikowaniu danego działania administracji jako formy ochrony zabytków. Stąd w literaturze dopuszcza się mówienie o nienazwanych formach ochrony zabytków[3]. Przyjęcie tego poglądu pozwala rozstrzygnąć często pojawiający się dylemat czy gminna ewi­dencja zabytków jest formą ochrony. Przy czym bez znaczenia jest czy gminną ewiden­cję zabytków zakwalifikujemy do kategorii form ochrony zabytków, gdyż niezależnie od tego wywołuje ona określone skutki prawne, a więc stanowi ochronę danego zabytku.

[1] K. Zalasińska, Zalecenia konserwatorskie na tle prawnych form działania administracji, (w:) „Przegląd Prawa Publicznego”, nr 6, Warszawa 2009.

[2] K. Zalasińska, (w:) Wykład prawa ochrony zabytków, K. Zalasińska, K. Ziedler, Warszawa-Gdańsk 2015, s. 91.

[3] E. Kowalska-Benasiewicz, Katalog prawnych form ochrony za­bytków (w:) Ochrona dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Perspektywa prawa i kry­minologiczna, red. W. Pływaczewski, B. Gadecki, Warszawa 2015, s. 171-185.

Źródła:

Kowalska-Benasiewicz E., Katalog prawnych form ochrony za­bytków (w:) Ochrona dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Perspektywa prawa i kry­minologiczna, red. W. Pływaczewski, B. Gadecki, Warszawa 2015.

Zalasińska K., (w:) Wykład prawa ochrony zabytków, K. Zalasińska, K. Ziedler, Warszawa-Gdańsk 2015.

Zalasińska K., Zalecenia konserwatorskie na tle prawnych form działania administracji, (w:) „Przegląd Prawa Publicznego” nr 6, Warszawa 2009.

Źródła prawne:

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Autor: Katarzyna Zalasińska