Gdzie Władysław Jagiełło spotyka się z mandylionem… – kaplica Świętej Trójcy w Lublinie

Kościół Trójcy Świętej nazywany Kaplicą Zamkową jest jednym z najcenniejszych i najciekawszych zabytków sztuki średniowiecznej w Polsce i w Europie. Jest to miejsce, w którym spotkała się i współistnieje kultura Wschodu i Zachodu. We wnętrzu tej gotyckiej świątyni w 1418 roku wykonano bezcenne malowidła bizantyńsko-ruskie. Najwcześniejsze wzmianki o kaplicy pochodzą z 1326 roku.

Kontekst

Gotycka kaplica powstała zapewne przed 1326 rokiem, należała wtedy do kompleksu zamkowego. W XV wieku, z fundacji króla Władysława Jagiełły malarze ruscy z mistrzem Andrzejem na czele pokryli wnętrze świątyni freskami w technice i stylu wschodnim. W najstarszej księdze miejskiej Lublina widnieje wzmianka z 1407 roku o wydatkach na prace malarskie w kaplicy zamkowej. Wiemy jednak z pewnością, że malowidła ukończono 10 sierpnia 1418 roku. Fakt ten został bowiem utrwalony cyrylicą na tablicy fundacyjnej w łuku tęczowym i wymienia imię głównego mistrza (Andrzeja). Według badaczy nad freskami pracowało również kilku innych mistrzów, w tym Juszka (Juraszka), Kurył (Cyryl). Dekorację lubelskiej kaplicy wykonano w technice fresku. Malarze przygotowywali każdorazowo ilość zaprawy potrzebną do wykonania dziennej partii. Rysunek kompozycji malowano jasną ochrą, wzmacnianą miejscowo przez rycie linii w świeżym tynku. Spośród naturalnych pigmentów stosowano m.in. biel świętojańską, malachit, węgiel drzewny i glinki żelazowe w odcieniach ugrów i czerwieni. Końcowym etapem renowacji były prace pozłotnicze. Na obudowie schodów prowadzących na emporę umieszczono „Modlitwę fundacyjną”, przedstawiającą króla Władysława Jagiełło klęczącego przed Matką Boską. Mały Chrystus unosi rękę w geście błogosławieństwa. Dopełnieniem tej sceny jest symboliczny portret konny Jagiełły na siwym rumaku na jednym z filarów. Kaplica była świadkiem wielu ważnych wydarzeń historycznych, m.in. Unii Lubelskiej w 1569 roku. Podczas prac nad nową budowlą więzienną, w latach 1823–1826, kościół został połączony z zabudowaniami neogotyckimi i stał się kaplicą więzienną. Z zewnątrz i od wewnątrz otynkowano go, przez co zniszczono bezcenne malowidła. W 1899 roku Józef Smoliński odkrył fragmenty XV-wiecznej polichromii. Do Lublina przybyła Carska Komisja Archeologiczna z Petersburga, której przedstawiciele odkuli większość tynków w prezbiterium. W ten sposób oczom widzów ponownie ukazały się niezwykłe malowidła. Dalsze partie malowideł odsłonięto w latach 1917–1918. Czarną kartą w historii zamku była II wojna światowa, podczas której na zamku funkcjonowało hitlerowskie więzienie. Po wyzwoleniu zorganizowano w tym miejscu polityczne więzienie podległe NKWD, a następnie Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego. Po likwidacji więzienia i przeprowadzeniu prac remontowych zamek przeznaczono na cele kultury. Od 1957 roku jest siedzibą główną Muzeum Lubelskiego, założonego w 1906 roku.

Przebieg

W latach 20. XX wieku, po odkryciach dokonanych przez Józefa Smolińskiego, kolejne działania konserwatorskie w kaplicy odbywały się przy współudziale Lubelskiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Po przeznaczeniu zamku na cele kultury, rozpoczęto gruntowną renowację kościoła. Konserwacja przeprowadzona w latach 1954–1959 przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Warszawie (pod kierunkiem prof. Bohdana Marconiego) w niekorzystnych i zmiennych warunkach klimatycznych przyniosła znaczne pogorszenie stanu fresków. Dopiero poprawa stanu technicznego budynku w latach 1966–1974 oraz kontrola warunków mikroklimatycznych wnętrza pozwoliły na przeprowadzenie ponownej konserwacji polichromii w latach 1976–1995. Około 1970 roku usunięto z dachu kaplicy dachówkę ceramiczną i położono w to miejsce blachę. Zdjęto zewnętrzne tynki oraz zrekonstruowano zabytkowe freski. Renowacja malowideł zakończona została w latach 90. XX w. Kaplicę udostępniono zwiedzającym w kwietniu 1997 roku, po blisko stu latach od odkrycia fresków. W sierpniu 2007 rozpoczęto prace mające na celu zalepienie pęknięć ścian prezbiterium. Pod fundamenty kaplicy zostały podłożone masywne podpory betonowe. Pęknięcia, mające nawet do 1 cm szerokości, spowodowała deszczówka, która wypłukiwała grunt spod fundamentów. Możliwe, że uszkodzenia powstały ponad sto lat wcześniej. Wstrzykiwano w nie ponad 2 tysiące litrów substancji klejącej, mieszaniny białego cementu i ciasta wapiennego. Na sklepieniu prezbiterium ułożono wzmacniającą siatkę z włókna węglowego zatapianej w matrycy mineralnej. Nad sklepieniem zainstalowano stalową opaskę, utrzymującą całą konstrukcję. Na wiosnę 2008 roku odbyła się ostatnia faza prac: usunięto ślady pęknięć i przykryto je zrekonstruowanymi freskami. Dalsze prace sfinansowane ze środków unijnych i budżetowych pozwoliły na otwarcie Lapidarium i przywrócenie świetności pozostałym freskom we wnętrzu. Unikatowa w skali międzynarodowej Kaplica Trójcy Świętej jest dziś wielką atrakcją dla znawców i miłośników zabytków przeszłości zwiedzających Zamek Lubelski. Wpisana na Listę Dziedzictwa Europejskiego w 2011 roku została wybrana jednym z siedmiu nowych cudów Polski.

Finansowanie

Finansowanie ze środków budżetowych państwa polskiego sięga jeszcze lat 20. XX wieku, dlatego ograniczono się do ostatnich lat, i tak:

1. W latach 2006–2008 w zabytkowej zabudowie wzgórza zamkowego, w skład której wchodzi Kaplica Trójcy Świętej, przeprowadzono gruntowne prace remontowe, modernizacyjne i konserwatorskie oraz zabezpieczenia konstrukcyjne w partii fundamentów. Prace sfinansowano ze środków unijnych i wkładu własnego Województwa Lubelskiego w ramach ZPORR. Ogólny koszt realizacji projektu wyniósł 10,00 mln zł.
2. W latach późniejszych po podpisaniu umowy w 2014 roku rozpoczęła się realizacja kolejnego projektu unijnego „Konserwacja najcenniejszych zabytków Lublina – Kaplicy Trójcy Świętej i zabudowy wzgórza zamkowego oraz Bramy Krakowskiej” w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego (Oś VII. Kultura, turystyka i współpraca międzyregionalna /7.1. Infrastruktura kultury i turystyki/). Wartość projektu – 14,00 mln zł, w tym dofinansowanie 7,90 mln zł.
3. Od 2015 roku w przyziemiu Kaplicy Trójcy Świętej można zwiedzać Lapidarium, w którym znajduje się wystawa zabytkowych detali architektonicznych z XVI-XVII wieku pochodzących z Zamku i Starego Miasta (realizacja ze środków budżetowych).

Efekty

Kaplica Trójcy Świętej na zamku w Lublinie została laureatem w tegorocznej (2017) edycji ogólnopolskiego konkursu „Zabytek Zadbany” w kategorii specjalnej: właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem. „Zabytek Zadbany” jest corocznym konkursem ogłaszanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nadzór nad konkursem sprawuje Generalny Konserwator Zabytków. Za realizację konkursu odpowiada Narodowy Instytut Dziedzictwa. Jury nagrodziło obiekt za wieloletnie, systematyczne i konsekwentne prowadzenie działań konserwatorskich oraz rewaloryzacyjnych zabytku o unikalnej wartości, obejmujących nie tylko wnętrza kaplicy, ale i jej formę zewnętrzną. Należy podkreślić, że informacja o działaniach konserwatorskich, bieżąco aktualizowana, jest stałym elementem ekspozycji zabytku i ma istotny walor dydaktyczny. Kaplica mieści się na obszarze: „Lublin – historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny”, uznanym za Pomnik Historii Rozporządzeniem Prezydenta RP z 25 kwietnia 2007 roku. Ciekawostką jest też fakt, że 22 maja 2017 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę z serii „Odkryj Polskę – Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim” o nominale 5 zł.

Kaplica jest udostępniona zwiedzającym.

Informacje praktyczne:

Zwiedzanie:

15 marca – 30 kwietnia; poniedziałek – niedziela 09.00–16.30

1 maja – 30 września; poniedziałek – niedziela 10.00–17.30

1 października – 14 marca; wtorek – niedziela 09.00–16.30

Adres:

Muzeum Lubelskie w Lublinie

Zamkowa 9, 20-117 Lublin

kancelaria@muzeumlubelskie.pl

tel. 81 532 50 01 do 03

Dowiedz się więcej:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kaplica_Tr%C3%B3jcy_%C5%9Awi%C4%99tej_w_Lublinie 

http://www.muzeumlubelskie.pl/_KAPLICA_TROJCY_SWIETEJ-1-126-30.html

Autor: Barbara Kozłowska, Andrzej Nastula