O projekcie Będący siedzibą powiatu Jawor położony jest w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego, w obrębie Subregionu Gór i Pogórza Kaczawskiego oraz częściowo w zasięgu otuliny parku krajobrazowego „Chełmy”. W ramach programu dotyczącego współpracy i wsparcia eksperckiego dla gmin tworzących lub aktualizujących gminne programy rewitalizacji pod nazwą „Wzorcowa rewitalizacja” Narodowy Instytut Dziedzictwa podjął z władzami samorządowymi miasta współpracę przy sporządzaniu nadrzędnego dokumentu miejskiego, jakim jest Strategia Rozwoju miasta Jawora na lata 2021-2031, oraz – z uwagi na ramy czasowe programu – na wstępnym etapie przygotowania gminnego programu rewitalizacji.
Przyjęty uchwałą Rady Miejskiej Jawora w październiku 2023 r. Gminny Program Rewitalizacji dla Miasta Jawora na lata 2023–2033 jest narzędziem umożliwiającym prowadzenie działań rewitalizacyjnych na wyznaczonym obszarze rewitalizacji, zapewniając ciągłość działań rewitalizacyjnych, wcześniej prowadzonych w oparciu o Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2016-2023.
Zarówno w dokumencie strategicznym, jak i w programie rewitalizacji odpowiedzią na zdiagnozowane problemy społeczne jest wykorzystanie bogatego dziedzictwa kulturowego miasta traktowanego jako jego unikalny i wyjątkowy potencjał.
Na etapie wstępnych prac nad dokumentem strategicznym Oddział Terenowy NID we Wrocławiu przygotował Rekomendacje w zakresie ujęcia zagadnień związanych z wykorzystaniem potencjałów dziedzictwa kulturowego miasta w Strategii Jawora na lata 2021-2031, które dotyczyły: uznania zespołu ewangelickiego Kościoła Pokoju pod wezwaniem Ducha Świętego wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako zabytku o najwyższym znaczeniu, a zarazem o największym potencjale dla wieloaspektowego rozwoju miasta; uznania priorytetowego znaczenia działań związanych z ochroną zabytków i przestrzeni kulturowej w polityce rozwojowej miasta; wzmocnienia wykorzystania dziedzictwa kulturowego Jawora jako istotnego potencjału w procesie rewitalizacji oraz wzmocnienia działań związanych z edukacją i promocją dziedzictwa kulturowego Jawora.
Sformułowany w strategii perspektywiczny obraz gminy (wizja miasta) bezpośrednio odnosi się do jego historii: „Jawor w 2031 roku jest bezpiecznym miastem dobrobytu gospodarczego, gdzie historia łączy się z nowoczesnością i dbałością o środowisko naturalne. Wielopokoleniowość Miasta stanowi jego atut, który przekłada się na poczucie tolerancji i szacunku, a mieszkańcy Jawora są społecznością zintegrowaną, przedsiębiorczą i gotową do uznania Jawora za miejsce idealne do życia i wypoczynku”.
Walory kulturowe uznano za bardzo ważny atut rozwoju Jawora. Podkreślono, że „dla jakości życia w Mieście coraz większego znaczenia nabierają kwestie kultury i sztuki, a także towarzysząca im infrastruktura. To pokazuje zmiany zachodzące w myśleniu o przestrzeni kulturowej Miasta i uwarunkowaniach rozwoju współczesnych aglomeracji. Miasto staje się zatem nie tylko jednostką funkcjonalną z wydzielonymi sferami do pracy i wypoczynku, ale także miejscem obcowania z kulturą, poznawania sztuki, odkrywania i doświadczania przeżyć związanych z dziedzictwem lokalnym”. Jednocześnie zwrócono uwagę na szeroki dostęp do bogatej oferty kulturalnej (działalność m.in. Muzeum Regionalnego w Jaworze).
Odnotowania warte jest również włączenie się Jawora do współpracy w ramach Geoparku Kraina Wygasłych Wulkanów – oddolnej inicjatywy, która unikalne dziedzictwo geologiczne traktuje jako filar promocji regionu, jego walorów przyrodniczych i kulturowych.
Pozytywnie oceniono funkcjonowanie gospodarki miasta i lokalnego rynku pracy, na co wpływ ma m.in. znajdujący się na terenie miasta atrakcyjny teren inwestycyjny miasta – Dolnośląska Strefa Aktywności Gospodarczej – S3 Jawor (DSAG – S3 Jawor) oraz możliwość prowadzenia w mieście racjonalnej polityki przestrzennej dzięki temu, że miasto posiada pełne pokrycie miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego (polityka przestrzenna nie jest oparta na wydawaniu punktowych, nierzadko chaotycznych decyzji o warunkach zabudowy).
Umocowanie znaczenia i wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego w polityce rozwojowej miasta sprawiło, że zostało ono uznane za istotny potencjał również w procesie rewitalizacji.
Wyznaczony uchwałą Rady Miejskiej obszar rewitalizacji obejmuje Stare Miasto z zamkiem, Kościół Pokoju (w obszarze rewitalizacji ujęto całą strefę buforową wokół kościoła zgodnie z wpisem na listę światowego dziedzictwa UNESCO, w tym obszar uznany za Pomnik Historii) oraz historyczne przedmieścia. Obszar ten charakteryzuje się zdecydowanie największym natężeniem negatywnych zjawisk w sferze społecznej, a także występowaniem zjawisk kryzysowych w sferze technicznej. Jest to jednocześnie obszar o najwyższym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego.
Zamieszczona w dokumencie szczegółowa diagnoza obszaru rewitalizacji potwierdza wnioski z części diagnostycznej dokumentu strategicznego. W strategii, w ramach wniosków z diagnozy społecznej uznano sytuację demograficzną miasta jako niekorzystną: zaobserwowano spadek liczby mieszkańców (głównie spowodowanym ujemnym saldem migracji, ujemnym przyrostem naturalnym), który stawia miasto na etapie początkowym zjawiska „kurczenia się miast”. Wśród przyczyn degradacji obszaru rewitalizacji w sferze społecznej wskazano natomiast szereg problemów społecznych: bezrobocie, ubóstwo, wysoką liczbę osób ze szczególnymi potrzebami, wzrost przestępczości, wandalizmu, zachowania przemocowe. Współwystępowanie tych problemów na omawianym obszarze sprawia, że jest on źle postrzegany przez mieszkańców, którzy wskazali miejsca szczególnie problematyczne, m.in. podcienia domów południowej pierzei rynkowej – miejsce spotkań osób borykających się z uzależnieniami, ubóstwem i bezdomnością. Kolejnym zidentyfikowanym problemem jest niski poziom uczestnictwa w życiu publicznym, niski poziom integracji wśród mieszkańców oraz niski poziom włączenia obywateli w proces współzarządzania, a także problemy dzieci i młodzieży.
Diagnoza pogłębiona obszaru rewitalizacji pozwoliła wyodrębnić problemy w sferze środowiskowej: zanieczyszczenie powietrza (ich cztery główne źródła: emisja przemysłowa, emisja z kotłowni lokalnych i palenisk indywidualnych, emisja komunikacyjna oraz emisja napływowa, z których największym źródłem zanieczyszczeń są paleniska indywidualne). Podczas wizji lokalnych zidentyfikowano także występowanie miejsc, w których często zalegają odpady komunalne (głównie odpady gabarytowe). Problemem natury środowiskowej jest ponadto dostępność i forma utrzymania terenów zieleni – Park Miejski oraz Park Pokoju położone są poza centralną częścią obszaru rewitalizacji (obszarem Starego Miasta).
W obszarze rewitalizacji nasilają się też problemy w sferze technicznej (ponad połowa budynków jest w złym stanie technicznym znajduje się na obszarze rewitalizacji). Budynki użyteczności publicznej znajdują się w zadawalającym stanie, natomiast uwagę zwraca zły stan techniczny budynków mieszkalnych. Znaczna część tych obiektów to obiekty zabytkowe. Obszar rewitalizacji charakteryzuje się największą liczbą tych obiektów (w analizie sfery przestrzenno-funkcjonalnej zastosowano wskaźnik: liczba obiektów zabytkowych wpisanych do gminnej ewidencji zabytków na 100 mieszkańców). Wskazano, że obiekty zdegradowane (w tym zabytkowe) skoncentrowane są przede wszystkim przy ulicy Bolesława Chrobrego oraz w południowej pierzei Rynku. Są to zarazem w świadomości mieszkańców miejsca najbardziej niebezpieczne, o zwiększonej koncentracji degradacji społecznej. Wskazano na niepełne wyposażenie tych obiektów w media, częściowe braki w dostępie do łazienek, centralnego ogrzewania i ciepłej wody systemowej. Zauważono tu zły stan elewacji budynków i klatek schodowych, zły stan schodów zewnętrznych, a także podwórek. Problemem jest również brak udogodnień dla osób ze szczególnymi potrzebami czy seniorów, czyli osób, które często stanowią większość mieszkańców. Problemem dla ich efektywnego i pełnego zagospodarowania jest często skomplikowana struktura własnościowa, w tym nieuregulowane sprawy spadkowe. Kolejnym problemem jest brak efektywności energetycznej budynków, które nie posiadają odpowiedniej izolacji i ocieplenia, w których funkcjonują przestarzałe instalacje grzewcze, czy występują nieszczelności pokryć dachowych. Zwrócono uwagę, że większość tych budynków ujętych zostało w gminnej ewidencji zabytków, a podjęcie prac modernizacyjnych wymaga uzyskania stosownych pozwoleń konserwatorskich i stosowania określonych materiałów, co generuje wyższe koszty.
Wskazane w analizie pogłębionej obszaru rewitalizacji nagromadzenie problemów prowadzi do niespójności społecznej miasta oraz do wykluczenia osób je zamieszkujących. Wykazana została konieczność intensyfikacji procesów inwestycyjnych na obszarze w ścisłym powiązaniu z polityką społeczną.
Unikalne i różnorodne, wielokulturowe, rozpoznawalne w skali kraju dziedzictwo miasta – zarówno materialne – jak i niematerialne, uznano za ważny potencjał procesu rewitalizacji, kształtujący tożsamość lokalną. Temu zagadnieniu poświęcone było współorganizowane przez Urząd Miasta Jawora oraz Oddział Terenowy we Wrocławiu Narodowego Instytutu Dziedzictwa sympozjum „Dziedzictwo kulturowe w rewitalizacji Jawora”, zorganizowane 12 października 2022 r. w Jaworskim Europejskim Centrum Młodzieży Euroregionu Nysa. Celem sympozjum było m.in. wykazanie, w jaki sposób szczególnie cenne dziedzictwo kulturowe miasta może zostać wykorzystane w procesie rewitalizacji.
Obszar rewitalizacji znajduje się w wyznaczonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego strefach ochrony konserwatorskiej – strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej „A” obejmuje ośrodek historyczny miasta wpisany do rejestru zabytków, Kościół Pokoju wraz z otoczeniem, natomiast w strefie „B” znajduje się część historycznego układu urbanistycznego przedmieść. Dla obszaru rewitalizacji zostały wyznaczone kierunki polityki przestrzennej uwzględniające uwarunkowania historyczne i zabytkowe. W programie rewitalizacji znalazło się omówienie najważniejszych zabytków miasta (zamek, mury miejskie, układ placu rynkowego, ratusz, kościół parafialny pw. św. Marcina, ewangelicki Kościół Pokoju Ducha Świętego wraz z Parkiem Pokoju – dawnym cmentarzem, kaplica pw. św. Barbary, kaplica pw. św. Wojciecha, kościół franciszkanów pw. Najświętszej Marii Panny oraz klasztor, obecnie siedziba Muzeum Regionalnego w Jaworze, kościół beginek, obecnie kościół Zielonoświątkowy). Podkreślono znaczenie działalności Muzeum Regionalnego w Jaworze. Wskazano na tradycje jaworskie: wyrób pieczywa i pierników, a także od niedawna wspierana przez Muzeum Regionalne tradycja wyrobu jaworskiej kiełbaski.
W granicach obszaru rewitalizacji wskazano związane z historią miasta przestrzenie i obiekty, dotychczas nie w pełni wykorzystane, a które mogą sprzyjać integracji mieszkańców, ich aktywności oraz wzmocnieniu lokalnych więzi społecznych: plac rynkowy, zamek, siedzibę Muzeum Regionalnego oraz salę gimnastyczną „Victoria”, a także podwórka sąsiedzkie wewnątrz historycznych kwartałów zabudowy staromiejskiej.
Realizacja zaplanowanych w programie rewitalizacji przedsięwzięć ma dążyć do poprawy jakości życia mieszkańców obszaru rewitalizacji. Zaplanowano cztery podstawowe projekty zintegrowane oraz cztery projekty uzupełniające (pozostałe dopuszczalne przedsięwzięcia rewitalizacyjne). Projekty podstawowe w zasadniczy sposób mają przyczynić się do odwrócenia negatywnych procesów na obszarze rewitalizacji. Wszystkie cztery projekty podstawowe wykorzystują potencjał dziedzictwa kulturowego miasta:
„Zamek Piastowski jako centrum kultury w Jaworze” (1)
Zadanie to związane jest z przystosowaniem przestrzeni, jaką oferuje zamek w Jaworze, do prowadzenia działań tzw. miękkich – stworzenia w zabytkowym obiekcie ważnego centrum życia lokalnej społeczności. Planowana jest kompleksowa adaptacja zamku na cele społeczno-kulturowe po jego remoncie oraz zagospodarowanie otoczenia. Działania organizowane w tej przestrzeni stworzą warunki do rozwiązania problemów, jakimi są brak zaangażowania społeczności w życie wspólnoty lokalnej, izolacja sprzyjająca wykluczeniu osób szczególnie na nią narażonych (seniorów, osób ze szczególnymi potrzebami, dzieci z rodzin dysfunkcyjnych) oraz budowy kapitału społecznego. Planowane są działania w zakresie kultury, aktywności obywatelskiej, edukacji oraz o charakterze komercyjnym (np. wynajem powierzchni pod działalność kawiarni, restauracji czy hotelu). Usytuowany na szczycie naturalnej skarpy nad Młynówką jaworski zamek, wzniesiony jako gotycki stanowił siedzibę kasztelanów, przebudowany na renesansową rezydencję po połowie XVI w. i następnie w latach 1663-1665, pod koniec średniowiecza i w epoce nowożytnej stanowił siedzibę starostów królów czeskich, od 1746 r. pełnił funkcje m.in. więzienia, a od 1888 r. zakładu karnego dla kobiet. Imponująca, wielofazowa budowla założona na planie wieloboku zbliżonego do trójkąta z wewnętrznym dziedzińcem i XIII-wieczną wieżą, z zachowanymi renesansowymi i barokowymi wnętrzami oraz wystrojem architektonicznym jest obecnie wykorzystywana jedynie częściowo. Posiada natomiast ogromny potencjał, by stać się jedną z głównych atrakcji zarówno turystycznych, jak i miejscem spotkań jaworzan.
„Rewitalizacja tkanki urbanistycznej i społecznej centrum Miasta” (2)
Celem tego przedsięwzięcia jest utworzenie przestrzeni integracji sąsiedzkiej poprzez poprawę stanu technicznego historycznej zabudowy w centrum Jawora oraz zagospodarowanie wnętrz kwartałów – podwórek sąsiedzkich. Podniesiona w ten sposób zostanie jakość przestrzeni wspólnych, dostosowanie jej dla osób ze szczególnymi potrzebami oraz zwiększona atrakcyjność lokali użytkowych. Planowane jest również zagospodarowanie zieleni w obrębie podwórek. Działanie to ma wpłynąć na wzrost zaangażowania mieszkańców w proces tworzenia przestrzeni wspólnej oraz dać inspirację do dalszych działań na rzecz lokalnej społeczności. Przedsięwzięcie to będzie realizowane w pięciu modułach. Obejmie modernizację kamienic (w szczególności najbardziej zdegradowanych) w ramach projektu partnerskiego współprowadzonego przez Urząd Miejski wraz z wspólnotami mieszkaniowymi, uporządkowanie niezagospodarowanych podwórek w centrum miasta, uporządkowanie systemu gospodarki odpadami oraz utworzenie świetlicy środowiskowej przy Rynku, która ma się stać miejscem integracyjnym również dla dzieci i młodzieży, szczególnie z rodzin ubogich oraz doświadczających problemów wychowawczych. Historyczne centrum Jawora, lokowanego w 1. poł. XIII w., posiada dobrze zachowany układ urbanistyczny o szachownicowym układzie ulic z centralnie wytyczonym placem rynkowym, otoczony murami, do których od zachodu przylega zamek. Zabudowa miejska posiada wysoką wartość w skali regionalnej. Szczególnie cenna jest podcieniowa zabudowa rynkowa uzupełniona w okresie powojennym w pierzei wschodniej i częściowo północnej – budynkami wzniesionymi w latach 1963-1965 według projektu Stefana Müllera – w obecnej ocenie dobrze wpisującymi się w zabytkowy charakter miasta. W projekcie ujęte są również budynki zabytkowe znajdujące się w najbliższym otoczeniu Kościoła Pokoju (w granicach strefy buforowej wyznaczonej we wpisie na listę światowego dziedzictwa UNESCO). Duża część historycznych domów jest mocno zdegradowana i wymaga remontów dachów, elewacji, klatek schodowych, a lokale użytkowe zajmujące partery nie stanowią obecnie atrakcyjnej oferty; zdegradowane są też wnętrza bloków zabudowy. Poprawa jakości miejskiej przestrzeni ma rozwiązać problem nagromadzenia się na tym obszarze negatywnych zjawisk społecznych, tj. ubóstwa, przestępczości, czy przemocy w rodzinie, które „determinują postrzeganie własności wspólnej jako niczyjej i brak poszanowania jej. […] Lokale użytkowe zlokalizowane w kamienicach pozostają z kolei mało atrakcyjne dla potencjalnych przedsiębiorców, co wiąże się z odpływem funkcji gospodarczych z obszaru”. Wprowadzenie uporządkowanej zieleni do wnętrz kwartałów zabudowy będzie odpowiedzią na szereg problemów natury środowiskowej (efekt miejskiej wyspy ciepła, większy spływ powierzchniowy), które wobec zmian klimatycznych będą się nasilać, a w konsekwencji bezpośrednio wpływać na pogorszenie stanu zdrowia ludności.
„Rozszerzenie działalności kulturowej w zespole poklasztornym oo. Bernardynów” (3)
Poprawa dostępności oferty kulturalnej oraz zwiększenie jej różnorodności na obszarze rewitalizacji w założeniu programu ma nastąpić dzięki poszerzeniu działalności Muzeum Regionalnego w Jaworze oraz wykorzystaniu potencjału zespołu pobernardyńskiego klasztoru i kościoła Najświętszej Marii Panny oraz terenu przyległego międzymurza. Późnogotycki zespół klasztorny swą sakralną funkcję utracił po sekularyzacji majątków klasztornych w 1810 r., a w 1964 r. został zaadaptowany na cele muzealne. Szersza oferta kulturalna ma być kierowana do różnych grup wiekowych, ma sprzyjać integracji międzypokoleniowej i być alternatywą spędzania wolnego czasu dla grup dzieci i młodzieży, których bezpośrednio dotyczą liczne zidentyfikowane problemy społeczne (izolacja społeczna, problemy opiekuńczo-wychowawcze, ubóstwo, wandalizm, zły stan zdrowia psychicznego, pogorszenie wyników w nauce, perspektyw dalszej edukacji i podnoszenia kwalifikacji zawodowych). W ramach przedsięwzięcia planuje się dostosowanie budynku kościoła do organizacji wydarzeń muzycznych oraz zagospodarowanie międzymurza przy dawnym klasztorze na potrzeby organizacji wydarzeń plenerowych.
„Przywrócenie dawnej funkcji sali gimnastycznej Viktoria” (4)
Remont budynku zabytkowej, wybudowanej w 1882 r. sali sportowej „Victoria”, w której w 1955 r. zorganizowano pierwsze w Polsce mistrzostwa w akrobatyce sportowej, pozwoli na organizację w niej zajęć i wydarzeń sportowych dla różnych grup wiekowych, w szczególności dzieci i młodzieży. Jest to budynek ważny z punktu widzenia lokalnej tożsamości i świadczący o sportowym dziedzictwie miasta. Przywrócenie funkcjonalności obiektu (poprawa dostępności i warunków aktywnego wypoczynku, darmowe udostępnienie usług sportowo-rekreacyjnych) ma zachęcić mieszkańców do podejmowania aktywności sportowej a zarazem wzmocnić lokalną tożsamość.
Pozostałe cztery dopuszczalne przedsięwzięcia rewitalizacyjne również wykorzystują potencjał dziedzictwa kulturowego miasta, mają natomiast charakter głównie infrastrukturalny, a ich realizacja także ma przyczynić się do poprawy jakości życia mieszkańców. Projekt „Termomodernizacja budynków użyteczności publicznej” odnosi się w szczególności do prac przy budynku ratusza, siedziby Urzędu Miejskiego przy ul. Zamkowej, siedziby Muzeum Regionalnego w Jaworze oraz zamku. Założeniem kolejnego, interesującego projektu „Gmina Jawor i związki wyznaniowe dla ratowania dziedzictwa kulturowego” jest podjęcie wspólnych działań ze związkami wyznaniowymi w celu przeciwdziałania degradacji technicznej zabytkowych obiektów sakralnych – kaplicy pw. św. Wojciecha, kaplicy pw. św. Barbary oraz kościoła beginek, obecnie zboru Kościoła Zielonoświątkowego. Projekty: „Modernizacja oświetlenia miejskiego” oraz „Rozwój błękitno-zielonej infrastruktury na obszarze rewitalizacji” również odnoszą się do poprawy jakości historycznej przestrzeni miejskiej.
Problemem przy realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych – w naszej ocenie – będą nieprecyzyjne wpisy do rejestru zabytków: układu urbanistycznego miasta, domów podcieniowych przy Rynku, murów miejskich i zamku. Uporządkowanie stanu prawnego obiektów będzie niezbędne przed podjęciem działań inwestycyjnych, bowiem determinuje zakres dopuszczalnych prac remontowych czy konserwatorskich oraz konieczność uzyskiwania pozwoleń konserwatorskich.
Opracowanie: Bogna Oszczanowska, 10.4.2024
Fotografie: dr Grzegorz Grajewski, 5.7.2021
Strategia Rozwoju miasta Jawora na lata 2021-2031 (Uchwała Nr XXXI/274/2021 Rady Miejskiej w Jaworze z dnia 17 grudnia 2021 r.).
Gminny Program Rewitalizacji dla Miasta Jawora na lata 2023–2033 (Uchwała Nr LVI/431/2023 Rady Miejskiej w Jaworze z dnia 31 października 2023 r.), opracowany na podstawie Ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji przez Urząd Miasta Jawora we współpracy z Wielkopolską Akademią Nauki i Rozwoju Spółka z o.o.
Rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 15 marca 2017 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Jawor – kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Ducha Świętego, zwany Kościołem Pokoju” (Dziennik Ustaw z dnia 29 marca 2017 r., poz. 673).
Wpis Kościoła Pokoju w Jaworze na listę światowego dziedzictwa UNESCO 13 grudnia 2001 r. (nr wpisu 1054) – granice strefy buforowej wyznaczają: od południa północna pierzeja Placu Wolności i ul. B. Limanowskiego, od zachodu – ul. Starojaworska, od północy – południowa pierzeja ul. Kardynała S. Wyszyńskiego i od zachodu – ul. 1 Maja.
