Materiały Publikacja Narodowego Instytutu Dziedzictwa Dziedzictwo kulturowe w rewitalizacji. Praktyczny poradnik porusza między innymi wątek wykorzystania narzędzi prawnych Specjalnej Stefy Rewitalizacji (SSR) w ochronie zabytków, przy czym skupia się na procedurze udzielania dotacji remontowych. Warto pogłębić tę problematykę i przedstawić kolejne możliwości ich stosowania.
Rewaloryzacja zabytkowego młyna na rzece Kamiennej była kluczowym elementem programu rewitalizacji, jaki został uchwalony w gminie Bałtów. Młyn położony jest w sercu kompleksu turystycznego (który obejmuje między innymi znany w kraju JuraPark – plenerową wystawę dinozaurów), będącego newralgicznym miejscem z punktu widzenia rozwoju gospodarczego gminy.
Proces rewitalizacji natrafił jednak na przeszkodę, która w konsekwencji doprowadziła do fiaska. Nowy wójt zakwestionował działania poprzednika i zadecydował o rezygnacji ze środków europejskich z Regionalnego Programu Operacyjnego wstępnie przyznanych w ramach preumowy. W grę wchodziła dotacja na kilka przedsięwzięć na łączną kwotę około 5,36 mln złotych. W praktyce brak tych środków oznaczał odstąpienie od wdrażania całego programu.
Bezpośrednim i – w rozumieniu wójta – oczywistym powodem tej decyzji były roszczenia własnościowe dotyczące budynku młyna. Zgłosili je spadkobiercy dawnych właścicieli. Wójt przyjął, że gmina – w razie ewentualnego uznania roszczeń przez sąd – nie tylko straci wyremontowany obiekt, lecz także będzie zmuszona do zwrotu dotacji. Nie mogłaby bowiem wykazać się efektami projektu ani zapewnić jego tzw. trwałości. Uznano, że gmina nie może zlekceważyć takiego ryzyka.
W tym kontekście rodzi się pytanie, czy przyjęcie innego rozwiązanie mogłoby zakończyć się korzystniej dla gminy. Odpowiedź jest jednoznacznie pozytywna – tak, to możliwe i wykonalne.
Rozwiązanie kryje się wśród narzędzi SSR. Po pierwsze oznacza to, że rewitalizacja w Bałtowie, prowadzona wcześniej w trybie pozaustawowym, powinna zostać oparta na gminnym programie rewitalizacji, przygotowanym i uchwalonym zgodnie z wymogami Ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz.U. z 2021 r. poz. 485 ze zm.). Po drugie, w tym programie należałoby zaplanować ustanowienie Specjalnej Strefy Rewitalizacji na całym obszarze rewitalizacji lub – jeżeli obszar podzielono na podobszary – na tym z nich, gdzie położony jest młyn.
Wejście w życie podjętej przez radę gminy uchwały o ustanowieniu SSR przesądziłoby o obowiązywaniu na obszarze objętym Strefą szczególnych przepisów. W takich warunkach – nawet w przypadku niekorzystnego prawomocnego wyroku sądu – na gminę nie nałożono by obowiązku zwrotu wyremontowanego młyna spadkobiercom. Jest to o tyle ważne, że jeżeli rewaloryzacja młyna była uwzględniona w programie rewitalizacji, to na pewno miał on być dostosowany do nowych funkcji, istotnych z punktu widzenia uchwalonego programu. A więc jego potencjalna utrata uderzałaby w kompletność i logikę całego programu.
Aby do takich sytuacji nie dochodziło, w art. 33 ustawy o rewitalizacji zawarto zapis, według którego zaspokojenie roszczeń dotyczących własności nieruchomości – położonych na obszarze Strefy i objętych przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi służącymi realizacji celu publicznego – następuje przez świadczenie pieniężne lub zapewnienie nieruchomości zamiennej. To brzmienie przepisu może jednak od razu budzić niepokój dotyczący tego, skąd gmina pozyska wystarczające środki na pokrycie tego świadczenia. Na szczęście istnieje kolejna regulacja stwierdzająca, że wysokość świadczenia ustala się według stanu nieruchomości z dnia wejścia w życie uchwały o wyznaczeniu obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji (tzw. uchwały delimitacyjnej). Przepis ten wydaje się sprawiedliwy, bo o ile nie znosi obowiązku uregulowania należności za nieruchomość, którą ma zatrzymać gmina, o tyle racjonalizuje jej wysokość. W takich warunkach gmina nie straci środków (w tym środków unijnych); może bez obawy inwestować w obiekt będący przedmiotem przedsięwzięcia rewitalizacyjnego (obciążony roszczeniami lub narażony na ryzyko ich pojawienia się) ze świadomością, że ewentualne świadczenie odszkodowawcze będzie odpowiadać wartości nieruchomości sprzed poczynionej inwestycji.
Powyższe regulacje nie tylko pomogłyby wtedy, gdy ryzyko poniesienia wydatków odszkodowawczych uniemożliwiałoby realizację gminnej inwestycji w rewaloryzację młyna, lecz także mogłyby odegrać pozytywną rolę w wielu innych sytuacjach, w których władze publiczne wstrzymują się od podejmowania działań w odniesieniu do obiektów obciążonych roszczeniami. Nierzadko chodzi o obiekty zabytkowe, których stan stopniowo pogarsza się w czasie oczekiwania (nawet latami) na ostateczne rozstrzygnięcia sądów. Jeśli zabytki zlokalizowane są na obszarze rewitalizacji, warto od razu sięgać po rozwiązania z ustawy o rewitalizacji, aby włączać je w proces rewitalizacji i w ten sposób aktywnie chronić dziedzictwo.
Rajmund „Kuba” Ryś
