Ochrona dziedzictwa kulturowego w Zagórzu na podstawie Studium Ochrony Wartości Kulturowych

Studium ochrony wartości kulturowych Zagórza powstało latach 2021-2022 jako realizacja zadania 1.1.3 pn. Merytoryczne wsparcie procesu planowania i rewitalizacji w gminach w ramach Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019-2022. Opracowanie zostało przygotowane przez zespół pracowników Narodowego Instytutu Dziedzictwa Oddziału Terenowego w Rzeszowie oraz Pracowni Terenowej w Lublinie (kwestie archeologiczne). Udzielone wsparcie eksperckie towarzyszyło pracom związanym z rewitalizacją, które Gmina Zagórz podjęła w ramach programu Wzorcowa rewitalizacja. 

Gmina Zagórz od lat stara się realizować działania związane z planowaniem przestrzennym.  
W ostatnich kilkunastu latach opracowano gminne dokumenty strategiczne, wśród nich m.in. strategię rozwoju gminy, gminny program opieki nad zabytkami czy lokalny program rewitalizacji.  

Przygotowane Studium ochrony wartości kulturowych Zagórza miało za zadanie pełną identyfikację dziedzictwa kulturowego miasta. W opracowaniu ujęto zarówno materialne jak  
i niematerialne dziedzictwo określając jego potencjał oraz uwzględniając rekomendacje  
w zakresie objęcia go programem rewitalizacyjnym. Z punktu widzenia planowanych działań rewitalizacyjnych istotne było nie tylko wyszczególnienie obiektów zabytkowych, ale przede wszystkim wskazanie tych, które odznaczają się największym potencjałem dla rozwoju miasta  
w kontekście gospodarczym, kulturowym i społecznym. Z tego względu z terenu miasta wydzielono pięć głównych obszarów wyróżniających się znacznymi wartościami kulturowymi:  

• Ruiny zespołu klasztoru i kościoła karmelitów bosych;
• Zespół Osiedla Kolejowego;
• Zespół stacji kolejowej Nowy Zagórz;
• Zespół Osiedla Fabrycznego;
• Zespół zabudowy mieszkalnej i publicznej przy ul. Piłsudskiego i Szkolnej. 

Niematerialne dziedzictwo kulturowe Zagórza to przede wszystkim zachowane i przekazywane z pokolenia na pokolenie lokalne zwyczaje powiązane w tym przypadku głównie ze świętami kościelnymi (np. połaźnicy, czyli kolędnicy czy też szczególnie istotny dla mieszkańców kult MB Zagórskiej). Są one nośnikiem niematerialnych wartości kulturowych, gdyż stanowią o lokalnej tożsamości, podobnie jak miejscowe legendy i podania. Istotną składową niematerialnego dziedzictwa kulturowego Zagórza stanowią tradycje kolejowe zakorzenione  
w tym mieście od końca XIX wieku.  

Przygotowane dla Zagórza studium w sposób kompleksowy ujmuje dziedzictwo kulturowe miasta. Szczegółowe rozpoznanie zasobów kulturowych Zagórza 
i późniejsza ich waloryzacja pozwoliło na opracowanie wniosków i zaleceń odnośnie do poszczególnych wyznaczonych uprzednio stref. W przypadku Zagórza, w celu ochrony historycznego układu przestrzennego miejscowości, zaproponowano wprowadzenie do dokumentów planistycznych następujących stref ochrony konserwatorskiej: 

• Strefa ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych;
• Strefa ochrony konserwatorskiej obserwacji archeologicznych;
• Strefa ochrony konserwatorskiej układów przestrzennych;
• Strefa ochrony konserwatorskiej krajobrazu kulturowego;
• Strefa ochrony konserwatorskiej ekspozycji. 

Pośród zabytków Zagórza zdecydowanie wyróżniają się ruiny zespołu klasztoru i kościoła karmelitów bosych. Stojące na samotnym wzgórzu XVIII-wieczne zabudowania są wyjątkowe
i niepowtarzalne a ich malownicze położenie na wysokim cyplu nad rzeką oddziałuje na całą okolicę tworząc niespotykany klimat skłaniający do zadumy i refleksji.  

Dziedzictwo kulturowe, tak materialne jak i niematerialne, to kluczowy składnik w budowaniu tożsamości mieszkańców i wzmacniania więzi społecznych. To nie tylko przekazywane
z pokolenia na pokolenie wierzenia i  kultywowane zwyczaje. Lokalny patriotyzm i zakorzenianie kulturowe przejawiają się w aktywnym dbaniu o własne dziedzictwo, w rozumieniu go i mądrym wykorzystywaniu jego potencjału. 
Pieczołowicie przygotowane dla Zagórza studium ochrony wartości kulturowych to gotowe rozwiązania „podane na tacy”. To kompendium dobrych praktyk i zaleceń, z których warto korzystać podczas prac związanych z planowaniem przestrzennym. 

Tekst: Joanna Dzik