Identyfikacja potencjałów związanych z dziedzictwem kulturowym na podstawie projektu prowadzonego w Siemianowicach Śląskich

W ramach Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019–2022 w NID realizowano program pn. „Wzorcowa rewitalizacja”. Jednym z zawartych w nim zadań było wsparcie eksperckie dla gmin w celu wskazania właściwego sposobu ujęcia dziedzictwa kulturowego w procesach rewitalizacyjnych. Do programu partnerskiego wybierane były gminy w naborze organizowanym w  ramach Programu. Wsparcie udzielone wybranym gminom z założenia służyć miało wypracowaniu modelowych rozwiązań dla działań związanych z ochroną i wykorzystywaniem dziedzictwa kulturowego w ramach procesu rewitalizacji prowadzonego przez gminy.  

Jedną z gmin wybranych w naborze były Siemianowice Śląskie. Gmina uwzględniła dziedzictwo kulturowe we wcześniej zakończonym lokalnym programie rewitalizacji, a także przystąpiła do samodzielnego opracowania GPR. 

W ramach podpisanego porozumienia między gminą a NID, jednym z przedmiotów wsparcia NID dla Siemianowic była pomoc w określeniu potencjału dziedzictwa kulturowego dla rewitalizacji, na obszarze zdegradowanym.  

Potencjał dziedzictwa kulturowego jest kategorią wielowymiarową i może być określony jako możliwości tkwiące w zasobie materialnym i niematerialnym, umożliwiające osiągnięcie zaplanowanego celu poprzez określone działania, w odpowiedzi postawione zamierzenia rozwojowe gminy. Wyzwolony zostanie poprzez umiejętne wykorzystanie zasobów dziedzictwa, wieloaspektowe spojrzenie na nie poprzez analizę zasobów.  

W procesie tworzenia gminnego programu rewitalizacji analizy potencjałów dokonuje się dwukrotnie: na etapie diagnozy delimitacyjnej mającej na celu wyznaczenie obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji oraz na etapie szczegółowej diagnozy obszaru rewitalizacji. 

Na pierwszym z etapów służy wyznaczeniu obszaru zdegradowanego – obszaru rewitalizacji. Aby tego dokonać, wybiera się te jednostki uznane za zdegradowane, które są szczególnie dotknięte negatywnymi zjawiskami i mają istotne znaczenie dla rozwoju lokalnego. W  tym przypadku ocena potencjałów (tj. istotności dla rozwoju lokalnego) ma pomóc w wyborze obszaru rewitalizacji poprzez wskazanie zalet danego obszaru, które zwiększą jego szanse na wyjście ze stanu kryzysu. 

Po raz drugi analizy potencjałów dokonuje się na etapie szczegółowej diagnozy obszaru rewitalizacji i tylko na tym obszarze. Analiza ta jest ważna dla prawidłowego określenia wizji, celów, kierunków, a przede wszystkim – zaplanowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych.  

Potencjały, które dotyczą obszaru rewitalizacji, to charakterystyczne, mocne strony danej części miasta, ale też mieszkających tam ludzi – mieszkańców, ugrupowań formalnych i  nieformalnych, stowarzyszeń. 1 

Identyfikując potencjał dziedzictwa, należy wykonać dwie analizy. Pierwszą jest przedstawienie charakterystyki zasobów dziedzictwa wraz z opisem jego wartości biorąc pod uwagę najważniejsze wartości zabytków (obiektów, historycznych układów przestrzennych, krajobrazów kulturowych, parków i zieleni historycznej) oraz przejawów dziedzictwa niematerialnego. Drugim krokiem jest wskazanie w jaki sposób zidentyfikowany zasób przez swoje wartości może przyczynić się do realizacji celów rewitalizacji i być wykorzystany do budowy przedsięwzięć. 

Współpraca Siemianowic Śląskich z NID toczyła się w czasie gdy gmina pracowała nad wyznaczeniem obszaru zdegradowanego. Na tym etapie również prowadzono określenie potencjałów dziedzictwa.  

Siemianowice Śląskie to specyficzne, młode miasto, utworzone w 1923 przez połączenie gmin wiejskich Siemianowic i Huty Laura. Po II wojnie światowej przyłączono do miasta również, niezależne dotychczas gminy: Bytków, Bańgów, Michałkowice i Przełajka. W ten sposób powstało miasto w obecnych granicach administracyjnych. Większość samodzielnych wcześniej gmin posiadała siedziby władzy (ratusze, urzędy gmin), kościoły oraz szkoły. Granice historycznych obszarów i osiedli stanowią dotychczas w mieście granice jednostek administracyjnych  

W mieście, w gminnej ewidencji zabytków uwzględnionych jest 820 obiektów, w tym do rejestru wpisanych 35 budynków. Po analizie rozkładu przestrzennego skupisk obiektów zabytkowych na obszarze miasta, z wykorzystaniem wskaźników delimitacji, wyznaczono dzielnice – Osiedle Laurahuta, Osiedle Hugo, obszar Centrum w granicach ulic: Obwodowa, Cmentarna, Powstańców, Śląska, Parkowa, PCK oraz osiedle Nowy Świat. Na obszarach tych analizie poddane zostały zasoby dziedzictwa kulturowego pod względem wartości i potencjałów.  

Jednym z analizowanych obszarów było osiedle Laurahuta2. Jest to dzielnica mieszkaniowa o zwartej zabudowie i charakterystycznych ceglanych pierzejach. Do dziś zachowująca jednorodną strukturę przestrzenną – układ ulic, podział parceli, wyodrębnione tereny zieleni. Obiekty różnicuje detal architektoniczny od elewacji bogato zdobionych ceglanymi bądź kamiennymi (cementowymi) (gzymsami, detalem wokół okien, parapetami, odrzwiami) jak również niemal pozbawionych detali, o fasadach artykułowanych wyłącznie ceglanymi gzymsami. Charakterystyczny dla Laurahuty jest układ zabudowy zwartej, pierzejowej, od dwu do czterokondygnacyjnej (jak przy ulicach Miarki, Ligonia, św. Floriana, Hutniczej, Kopernika, Kapicy, Jagiellońskiej). Ale są też obszary (jak zabudowa z lat 80. XIX w. przy ul. Jagiellońskiej) na których w latach 20. XX w., zabudowa uzupełniona została zielenią przeznaczoną do wypoczynku, spotkań mieszkańców, lub po prostu ogrodów z uprawami na własne potrzeby. Charakterystyczne dla tych osiedli są również wytworzone przez lata silne więzi między mieszkańcami, przywiązanie do miejsca. Utrudnienia w funkcjonowania tych terenów stwarzają zły lub średni stan techniczny niemodernizowanych, ponad stuletnich budynków, braki w  infrastrukturze, duża intensywność zabudowy przy wąskich ulicach.  

Po analizie zasobu w opracowaniu wskazano na następujące wartości dziedzictwa na tym obszarze: 

– zachowany krajobraz kulturowy, wartość integralności zespołów. Duża liczba obiektów objętych ochrona konserwatorską, obszar objęty ochrona w miejscowym planie zagospodarowania w  formie strefy ochrony konserwatorskiej – możliwość interwencji MKZ w urbanistyczne i  architektoniczne plany rozwoju obszaru 

– charakterystyczna dla miasta, wyróżniająca je na tle innych miast w Polsce, pierzejowa ceglana zabudowa mieszkaniowa,  

– zachowane rozplanowanie osiedli z wewnętrznymi podwórzami (m.in. przy ul. Jagiellońskiej)  

– kilka wyróżniających się zespołów zabudowy mieszkaniowej o jednorodnych cechach stylowych (przy ul. Jagiellońskiej i ul. Śmiałowskiego) 

– obiekty w średnim stanie technicznym, 

– zieleń towarzysząca, 

– towarzysząca mieszkaniówce np. zabudowa poprzemysłowa (browar) 

– osiedla identyfikowalne w mieście,  

– więzi między mieszkańcami osiedli – lokalne tradycje wspólnego spędzania wolnego czasu i inne tradycje integrujące społeczność  

Na tej podstawie opisane zostały potencjały możliwe do wykorzystania przy określaniu obszaru rewitalizacji: 

– znaczna koncentracja obiektów zabytkowych (na 180 obiektów mieszkalnych znajdujących 

się na tym obszarze ok. 118 ujętych jest w GEZ, w tym dawny browar), 

– zachowany historyczny układ przestrzenny, spójny i harmonijny, 

– duża liczba zabytkowych obiektów mieszkaniowych należących w 100% do miasta, co pozwala 

na łatwiejsze prowadzenie inwestycji i zdobywanie na nie środków zewnętrznych oraz uzyskania mieszkań o różnym standardzie, 

– zabytkowe obiekty mieszkaniowe w części należące do miasta, co daje możliwość łatwiejszej ingerencji w substancję budowlaną, poprawy stanu zasobu mieszkaniowego, 

– możliwość wprowadzenia różnorodnych funkcji odpowiadających na potrzeby mieszkańców 

(zasób mieszkaniowy, usługi, funkcje kulturalne, możliwość adaptacji budynków lub pomieszczeń 

– pustostanów) w celu zaspokojenia potrzeb kulturalnych i rekreacyjnych mieszkańców 

(browar przy ul. Jana III Sobieskiego), w tym możliwość stworzenia centrum aktywności lokalnej 

– tereny wspólne sprzyjające integracji mieszkańców, prowadzeniu projektów o charakterze społecznym, opartych na dziedzictwie niematerialnym, np. związanych z kuchnią śląską, językiem, tradycjami spędzania wolnego czasu, 

– osiedla identyfikowalne w mieście, duma mieszkańców z miejsca zamieszkania, przywiązanie do niego, tradycyjna nazwa, tożsamość, co daje możliwość tworzenia projektów edukacyjnych (świadomość znaczenia dzielnicy/ osiedla dla rozwoju miasta, świadomość wartości kulturowych), budowy tożsamości i marki miejsca, 

– konserwacja i remont osiedla pozwalające na zatrzymanie mieszkańców w centrum miasta, co ograniczy proces jego „rozlewania się”, 

– dobre położenie osiedla – centrum pełniące funkcje usługowo-handlowe, komunikacyjne (możliwość rozwoju funkcji centrotwórczych), możliwość poprawy jakości przestrzeni publicznej – miejsce spotykania się, spędzania wolnego czasu, atrakcje, gastronomia itp., 

– architektura obiektów ceglanych oraz powtarzalność form i detalu umożliwiająca zaprojektowanie i stosowanie rozwiązań typowych dotyczących remontów i prac konserwatorskich (jak np. katalog typowej stolarki), 

– zielone podwórka po uporządkowaniu, ograniczeniu możliwości parkowania samochodów stające się elementem podnoszącym jakość życia mieszkańców – możliwość realizacji działań „podwórkowych” i włączających wspólnoty sąsiedzkie w modernizację podwórek (np. dzięki konkursom o minigranty).

Opracowanie przygotowane przez NID zaimplementowane zostało do diagnozy przed wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. W konsekwencji teren osiedla Laurahuta został częścią obszaru rewitalizacji, a potencjały dziedzictwa kulturowego wskazane podczas pogłębionej analizy obszaru, stały się podstawą do opracowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych.  

Dla każdej gminy wykorzystanie potencjałów dziedzictwa jest istotnym czynnikiem rozwoju lokalnego. Rozwój taki jest stabilniejszy jeśli zostanie oparty na zasobach wewnętrznych, przewagach konkurencyjnych, zaletach oraz siłach, którymi dysponuje gmina. W szczególności jeśli wykorzystane zostaną wartości spajające wewnętrznie lokalną społeczności, są nie tylko przez nią akceptowane, ale również powodem do dumy.  

Tekst: Agnieszka Lorenc-Karczewska