Znaczenie komunikacji w kontakcie z niepełnosprawnym uczestnikiem wystaw muzealnych

Sytuacją o istotnym znaczeniu, a jednocześnie wyzwaniem dla pracowników muzeów, galerii czy wystaw artystycznych może być kontakt z niepełnosprawnym gościem. Niewątpliwe ważną kwestią w tym zakresie jest zagadnienie komunikacji. Pracownicy muzeum, począwszy od obsługi gości w szatni, poprzez punkt z serwisem kawowym, aż po pracę samych kustoszy, powinni zdawać sobie sprawę, iż komunikacja z osobą niepełnosprawną jest z reguły nieco inna. Niekiedy stanowi barierę, ograniczenie związane z trudnościami w zrozumieniu mowy osób niepełnosprawnych oraz w interpretacji ich zachowań. Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób z zaburzeniami rozwojowymi i psychicznymi, które uczestnicząc w wystawach muzealnych, mogą mieć określone trudności zarówno w odbiorze, jak i komunikacji. Można też mówić o uprzedzeniach społecznych, które dodatkowo mogą przyczyniać się do trudności w zrozumieniu mowy i gestów osób niepełnosprawnych.

Ze względu na opóźnienia w zakresie mowy, dotyczące najczęściej osób z dysfunkcjami intelektualnymi, istotne są formy komunikacji pozawerbalnej, które pracownik muzeum powinien poznać przynajmniej w ogólnym zakresie. Do głównych form komunikacji pozawerbalnej zaliczamy formy gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe i wokalno-dotykowe. Kod komunikacji niewerbalnej nie jest przy tym tak precyzyjnie zorganizowany jak werbalny, w związku z czym istnieją różne klasyfikacje jego funkcji. Wszystkie formy komunikacji pozawerbalnej korzystają z rozmaitych narzędzi, które tworzą grupę znaków, symboli i obrazków. Do najczęściej wykorzystywanych systemów zaliczamy: piktogramy, symbole PCS, symbole Blissa, Makaton, gesty Coghamo, fonogesty, rysunki, obrazki i zdjęcia.

Pracownicy muzeum w tworzeniu kodów komunikacyjnych z niepełnosprawnym gościem wystaw muzealnych mogliby posiłkować się piktogramami. Głównie dlatego, że jest to jeden z najprostszych i najefektywniejszych sposobów nawiązania komunikacji z osobami mającymi problemy w zakresie porozumiewania się. Mamy różne ich rodzaje. Piktogramy są niemówiące, nierozumiejące mowy, niekorzystające z języka, o nieukształtowanej formie reprezentacji symbolicznej, rozumienia sytuacji społecznych (z niedostatecznie ukształtowanym poczuciem tożsamości, z trudnościami w inicjowaniu kontaktów) oraz porozumiewania się z najbliższym otoczeniem (Bełeszyński, 2006, s. 366).

Wśród piktogramów można wyróżnić piktogramy wykonane na białym tle, np. Picture Communication Symbols, oraz piktogramy umieszczane na czarnym tle, np. Piktogram Ideogram Communication (mają one białe grafy na czarnym tle, często z podpisem). Piktogramy są obrazkami czarno-białymi, mającymi kształt kwadratu. Znaczenie każdego obrazka (białej figury na czarnym tle) jest opisane słownie, pismem drukowanym w formie wyrazu znajdującego się nad wizerunkiem symbolu. Wszystkie występujące w systemie piktogramów znaki (symbole) zostały podzielone na 26 kategorii słownych, które reprezentują otaczającą rzeczywistość: przedmioty, postacie, czynności, cechy, obiekty, stany emocjonalne, uczucia, symbole społecznego kontaktu, porządek czasowy i relacje przestrzenne.

System komunikacji Blissa jest metodą porozumiewania się, w której słowa zostały przedstawione w postaci rysunków. Rysunki te stanowią graficzną ilustrację znaczenia danego wyrazu. Symbole mają formę prostych kształtów geometrycznych, takich jak: koła, linie, kwadraty, strzałki itp. Niekiedy taki system może być bardziej skuteczny niż wspomniane wcześniej piktogramy. Gdy do prostego symbolu dodaje się kolejny element graficzny, wówczas powstaje nowy obraz, który w logiczny sposób zmienia znaczenie symbolu.

W istniejących obecnie klasyfikacjach wyróżnia się funkcję powtarzania, zastępowania, regulacji konwersacji i akcentowania tekstu mówionego (Kijak, Podgórska-Jachnik, Stec, 2020). Wymienia się także maskowanie, czyli używanie zachowań niewerbalnych do ukrycia prawdziwych przekonań i myśli oraz uczuć. Obserwujemy wtedy unikanie kontaktu wzrokowego, spojrzenia na boki, nieadekwatną do wypowiedzi siłę głosu itd. Pracownik muzeum powinien zdawać sobie również sprawę z tego, iż osoba niepełnosprawna nie zawsze potrafi wszystko wyrazić słowami. Dotyczy to zwłaszcza osób z zaburzeniami neurorozwojowymi, z niepełnosprawnością sensoryczną czy niepełnosprawnością intelektualną stopnia głębszego. Często maskują one swoje emocje i uczucia (Kijak, Podgórska-Jachnik, Stec, 2020).

Niekiedy podczas zwiedzania wystaw osoby z niepełnosprawnością intelektualną czy na spektrum zaburzeń rozwojowych, np. autyzmu, mogą rozładowywać napięcie przez wykonywanie stereotypowych ruchów, co jest odpowiednikiem funkcji adaptatorów – generalnie są to zachowania, które mogą redukować napięcie u uczestnika rozmowy, takie jak np. bębnienie palcami, kiwanie się na boki, pojękiwanie, przesuwanie przedmiotów, drapanie się po głowie, ilustratory zaś pomagają w określeniu tych zdarzeń, których takie osoby nie potrafią wyrazić słowami. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną często wytwarzają specyficzny kod językowy, zrozumiały tylko dla ich najbliższego otoczenia, zwłaszcza gdy ich potrzeby bez najmniejszego wysiłku są zaspokajane i mowa werbalna wydaje się im niepotrzebna. Taka sytuacja może przysparzać trudności, jeżeli osoba niepełnosprawna znajdzie się w nowym dla siebie otoczeniu społecznym i komunikacyjnym. Zdarzać się więc może, że podczas odwiedzin w muzeum może ona w sposób automatyczny i całkiem niezamierzony zacząć przejawiać tzw. zachowania stereotypowe – kiwanie się pokrzykiwanie, śmianie się jako pewnego rodzaju sposób radzenia sobie z napięciem. Obsługa i personel gości muzeum za każdym razem powinni wówczas w życzliwy i spokojny sposób podchodzić do tych zachowań, pamiętając, że jest to jedynie przejaw zachowań adaptacyjnych do nowej społecznie sytuacji.

Na ile to możliwe w wytycznych dla pracowników muzealnych powinny pojawić się rekomendacje w kierunku próby wypracowania wspólnego kodu komunikacyjnego. Sytuacja spotkania w muzeum jest raczej chwilą, trudno więc o konkretne oczekiwania w zakresie wypracowania wspólnego kodu, niemniej jednak warto je rozważyć, aby spotkanie pracownika muzeum z gościem z niepełnosprawnością było momentem wspólnego przeżywania. Czym taki kod może być? Można np. zaproponować tekst łatwy do czytania[1] . Warto nadmienić, że taki tekst to pewien sposób formułowania przekazu tekstowego, który pozwala osobom z niepełnosprawnością zapoznać się z informacjami i je zrozumieć. Informacja w standardzie „tekst łatwy do czytania” obejmuje zarówno dobór słów, sposób formułowania zdań, jak i rodzaj oraz rozmiar użytej czcionki, kompozycję tekstu na stronie, a nawet zamieszczenie zdjęć, ilustracji i symboli. Warto pamiętać, iż wszystkich nas obowiązuje art. 9 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych Organizacji Narodów Zjednoczonych, zgodnie z którym dostęp do informacji jest niezbędnym warunkiem korzystania z pełni praw człowieka, uczestniczenia w życiu danej społeczności, rozwijania się i samostanowienia o sobie. Przekazywanie informacji w taki sposób, aby każdy mógł zrozumieć jej sens, to zatem istotny aspekt idei inkluzji i normalizacji. Dla pracowników muzealnych ważne mogą być również kwestie związane z kodami komunikacyjnymi. Nie są one zuniwersalizowane, jednak zastosowanie tych schematycznych może być przydatne w dostępie do wspólnej mowy z osobami komunikującymi się pozawerbalnie. Przykładem mogą być kody komunikacyjne stosowane właśnie w kontakcie z osobą niepełnosprawną.

Rejestracja na wystawy w muzeum i uczestnictwo osób niepełnosprawnych w kulturze

Czy istnieje system komunikacyjny, który można stosować i wykorzystać w kontakcie z osobą niepełnosprawną? Zapewne jest ich wiele. Wszystkie można za to wpisać w pewną ogólną koncepcję. Przede wszystkim istotna jest analiza potrzeb, skupienie się na przyszłych osobach przypisanych do obsługi oraz wskazaniu prawdopodobnego ruchu komunikacyjnego między niepełnosprawnymi a pracownikami muzeów czy galerii – celem jest przewidzenie minimalnego nakładu sił i środków niezbędnych do sprawnego działania instytucji muzealnej. Następnie potrzebne będzie zaprojektowanie rozwiązania testującego na podstawie zdobytych informacji. Kolejnym krokiem jest jego budowa i wdrożenie w konkretnych oddziałach muzealnych. Po spełnieniu tych wymagań system można oddać do użytku samym zainteresowanym.

Należy zauważyć, że wdrożenie systemu poprzedzają dogłębne konsultacje między pracownikami muzeum a całą społecznością niepełnosprawnych. Takie podejście zapewni w pełni funkcjonującą wymianę informacji i sprawną pomoc osobom z różnego rodzaju dysfunkcjami. Kompleksowe rozwiązanie komunikacyjne wspierające komunikację ludzi niepełnosprawnych może składać się np. z: założenia dla instytucji osobnego numeru telefonu, e-mailu oraz faksu, ale też wykorzystania w celu komunikacji SMS-ów, MMS-ów czy komunikatora internetowego klasy P2P (ze specjalnymi oznaczeniami graficznymi do konkretnych rodzajów zagrożeń, możliwością przyjęcia zgłoszenia o danym zagrożeniu w odpowiednim pomieszczeniu, gdzie dostępne są specjalne urządzenia mobilne dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych – należy zwrócić uwagę, iż powinny być one również dostosowane do wymogów ustawy z dnia 1 sierpnia 2011 r . o języku migowym i innych środkach komunikowania), dostępu do tłumacza języka migowego online w każdej chwili za pomocą komunikatorów internetowych, odpowiedniego sprzęt do przeprowadzenia wideokonferencji z niesłyszącym gościem (smartfon, tablet), ponadto pełna obsługa techniczna instytucji w godzinach jej pracy. Warto też postawić na swobodną komunikację Real Life, służącą nauce otwartej komunikacji z wykorzystaniem praktycznej strony języka; wyjście poza osobistą, indywidualną komunikację – otwarcie komunikacyjne. Przyniesie to szansę na swobodną komunikację, wolną od stresu, likwidację barier przy kontaktach interpersonalnych, promocję i ochronę języka migowego, a także dostęp do osób potrafiących w sposób kompetentny porozumieć się z osobą potrzebującą pomocy.

Pod uwagę należy także wziąć model uczestnictwa osób z niepełnosprawnością intelektualną w odbiorze kultury w muzeach. Należy rozpoznać przede wszystkim potrzeby niepełnosprawnego gościa, jego możliwości w zakresie mowy, poruszania się i wyrażanych emocji. Ocena jego potrzeb jest tutaj najważniejsza. Kolejnym krokiem jest omówienie tzw. polityki muzeum w ramach dostępności dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, w tym zrozumienie ograniczeń infrastruktury, ale również branie pod uwagę tzw. czynnika ludzkiego – obaw samych pracowników muzeów co do obsługi gościa z niepełnosprawnością. Ważne stają się świadomość i wiedza pracowników muzeum dotycząca potrzeb i możliwości osób z niepełnosprawnością intelektualną, indywidualne postawy pracowników muzeum wobec osób z niepełnosprawnością oraz profesjonalne relacje pracowników muzeum z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Należy przy tym podkreślić, że każde muzeum dostosowane do potrzeb i możliwości osób z niepełnosprawnością intelektualną i umożliwiające im uczestnictwo w odbiorze kultury jest niezwykle wartościową placówką kulturalną dla całego społeczeństwa. Zmiany w postrzeganiu tych osób powodują w konsekwencji przeobrażenie muzeów z instytucji, które koncentrowały się na zbiorach muzealnych, w placówki wpisujące w swoje cele również integrację społeczną i włączanie osób z niepełnosprawnością w nurt życia społecznego.

Warto odpowiedzieć sobie na kilka pytań, aby zrozumieć zakres potrzeb i ograniczeń w tym zakresie. Profil oceny uczestnictwa, przygotowany przez Annę Bombińską-Domżał i Remigiusz Kijaka w ramach projektu „Muzea bez barier”, pozwala ocenić pracownikowi, w jakim stopniu on sam i jego muzeum jest przygotowane i dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnością intelektualną na poszczególnych poziomach z modelu uczestnictwa. Pełny wykaz pytań znajduje się na stronie projektu „Muzea bez barier”, aczkolwiek teraz trzeba by sobie odpowiedzieć przynajmniej na następujące pytania: czy osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą podchodzić do obiektów muzealnych? Czy obiekty muzealne są dodatkowo oświetlone? Czy wykorzystuje się repliki i skalowane makiety? Czy osoby z niepełnoprawnością intelektualną mogą korzystać z dodatkowych, uproszczonych opisów obiektów muzealnych? Jaka jest wiedza pracowników muzeum o niepełnosprawności intelektualnej? Czy pracownicy zdają sobie sprawę, iż osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną przejawiają trudności w spostrzeganiu, koncentracji uwagi, zapamiętywaniu treści, mają ograniczoną zdolność myślenia abstrakcyjnego, uogólniania porównywania, wnioskowania i rozumowania przyczynowo-skutkowego (por. Kijak, 2013). Należy wszak mieć na uwadze, że osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie ze względu na niemożność skupienia uwagi i niewykształcenie znajomości różnych pojęć mają duże trudności w nauczeniu się prostych czynności związanych z samoobsługą. Najczęściej osoby te wymagają stałej opieki.

Praktyka i komunikacja dla osób z niepełnosprawnością intelektualną

1. 1. 1. Używaj prostego języka:
         • wyrzuć z tekstu zbędne szczegóły – pozostaw tylko najważniejsze informacje;
         • pisz tak, jak mówisz;
         • nie używaj słów żargonowych, branżowych, opisujących szczegóły techniczne;
         • używaj prostych zdań pojedynczych – unikaj zdań wielokrotnie złożonych;
         • używaj prostej interpunkcji;
         • w tekście zwracaj się bezpośrednio do czytelników;
         • nie bój się powtórzeń;
         • używaj cyfr zamiast słów;
         • nie używaj dużych liczb i wyrażeń procentowych;
         • jasno określ, co trzeba zrobić z daną informacją.
      2. Rozplanuj tekst i rysunki na stronie zgodnie z zasadami:
         • używaj dużej czcionki;
         • używaj czcionki prostej;
         • nie używaj czcionki koloru białego i żółtego;
         • jeśli stosujesz papier kolorowy, upewnij się, że jest widoczny kontrast między nim a wybraną czcionką;
         • informacje drukuj na papierze matowym, który nie daje odblasku;
         • nie wpisuj tekstu bezpośrednio nad zdjęciem lub rysunkiem;
         • unikaj większych fragmentów tekstu pisanych wielkimi literami lub pochyłym drukiem;
         • nie przenoś słów za pomocą myślnika – tzn. nie dziel wyrazów;
         • adresy pisz tak jak na kopercie – w oddzielnych wersach: imię i nazwisko adresata, numer budynku, kod pocztowy i nazwę miejscowości;
         • jeśli to możliwe, informacje drukuj na papierze w większych formatach – A4 lub A3.
      3. Zwracaj się bezpośrednio do osoby niepełnosprawnej, nie do jej towarzysza, pomocnika czy tłumacza języka migowego.
      4. Wspieraj tekst ilustracjami.

Osoba niepełnosprawna ruchowo

Osoby niepełnosprawne ruchowo mogą mieć różne stopnie niepełnosprawności i zróżnicowane możliwości. Niektóre z nich używają do poruszania się ramion i dłoni, inne mogą wstać z wózka i przejść krótki dystans same. Warto więc pamiętać o kilku istotnych kwestiach, podejmując się obsługi gościa z niepełnosprawnością ruchową w muzeum.

Każda osoba niepełnosprawna ruchowo wie najlepiej, czego potrzebuje i jaki jest zakres jej możliwości w przemieszczaniu się czy samoobsłudze. Chcąc wesprzeć osobę niepełnosprawną ruchową, najpierw zapytaj, jak możesz jej pomóc. Pamiętaj, nie musisz stosować żadnych form nadmiernego pomagania. Po prostu poczekaj na sygnał lub zapytaj. Nie pochylaj się nad osobą w wózku, żeby uścisnąć jej dłoń. Nie pchaj ani nie dotykaj czyjegoś wózka, gdyż stanowi on część przestrzeni osobistej tej osoby. Nie zapominaj jednak, że osoby korzystające z wózka nie mogą wszędzie dosięgnąć. Staraj się zatem umieścić jak najwięcej przedmiotów w zasięgu ich rąk. Rozmawiając z osobą korzystającą z wózka, stań w niewielkiej odległości, żeby nie musiała ona nadwyrężać szyi, aby nawiązać z tobą kontakt wzrokowy. Jeżeli w budynku, w którym mieści się muzeum, jest kilka alternatywnych dróg, umieść dla osób korzystających z wózka drogowskazy, aby łatwo mogły znaleźć najlepszą z nich. Osoby poruszające się przy pomocy laski lub kul również będą chciały skorzystać z najdogodniejszej drogi, lecz niekiedy schody będą dla nich łatwiejsze do pokonania niż podjazd. Dopilnuj więc, aby recepcjonistki i ochroniarze byli w stanie skierować te osoby na najlepszą dla nich drogę w budynku. Jeżeli najbliższa toaleta publiczna nie jest dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych lub znajduje się na piętrze, które jest dla nich niedostępne, pozwól osobie na wózku skorzystać z toalety prywatnej albo służbowej.

[1] Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Europejskie standardy przygotowania tekstu łatwego do czytania i zrozumienia.

Autor: Dr hab. Remigiusz Kijak