Zagrożenia dla elementów dziedzictwa i ich wartości

Dbałość o dziedzictwo kulturowe jest obowiązkiem społecznym. W związku z tym wszystkie zabytki zarówno nieruchome, jak również ruchome znajdujące się w przestrzeni publicznej powinny być monitorowane i zabezpieczane przed zniszczeniem. Samorządy nie mogą zapomnieć również o zabytkach ruchomych stanowiących wyposażenie budynków – one także narażone są na liczne niebezpieczeństwa powodujące utratę ich wartości. Aby móc skutecznie sprawować opiekę nad zabytkami, należy uświadomić sobie, jakie zagrożenia mogą na nie czyhać i jak im przeciwdziałać.

Typy zagrożeń

Niektóre zagrożenia dla zabytku są niezależne od człowieka i trudno je przewidzieć. Są to katastrofy naturalne takie, jak pożar czy powódź, które potrafią doszczętnie zniszczyć zabytek ruchomy.

Jednak część zagrożeń dla dziedzictwa pochodzi od człowieka, niekiedy nawet od zarządzającego lub posiadacza zabytku. Mamy z nimi do czynienia, gdy właściciel nie ma świadomości posiadania zabytku, nie zna jego wartości lub ignoruje ją. Dotyczy to głównie przypadków, kiedy podczas remontów budynków właściciel wymienia detale architektoniczne na nowe. Tymczasem takie elementy, jak portale, obramienia okienne czy dekoracja sztukatorska w zabytkowych budynkach, są integralną częścią całego obiektu, posiadającą niekiedy duże walory artystyczne i historyczne. Wymiana ich obniża wartość budynku, a zabytek ruchomy stanowiący świadectwo minionej epoki przestaje istnieć.

Dużym zagrożeniem dla zabytku ruchomego jest także zaniedbanie obiektu przez brak sprawowania nad nim opieki, zaniechanie wykonania koniecznych zabezpieczeń i konserwacji. Trzeba pamiętać, że każdy obiekt z czasem ulega procesom starzenia, nawet jeśli podejmiemy daleko idącą profilaktykę. Tym bardziej gdy nie zadbamy o stworzenie lepszych warunków przechowywania zabytku czy nie zabezpieczymy przed wpływem szkodliwych czynników atmosferycznych, proces starzenia radykalnie przyspieszy. Stan zachowania takiego obiektu będzie stale się pogarszać, a jego struktura będzie coraz bardziej nadwątlona i będzie podlegać systematycznemu rozkładowi. W efekcie brak reakcji właściciela na niszczejący zabytek może doprowadzić do jego całkowitej degradacji.

W przypadku zabytków ruchomych z zagrożeniem zaniedbania łączy się także niewłaściwe użytkowanie. Dotyczy to głównie zabytków, które w świadomy sposób są przechowywane w niesprzyjających warunkach. Przykładowo mogą to być rzeźby przechowywane w pomieszczeniach, gdzie gniazduje ptactwo, lub o niewłaściwych warunkach wilgotnościowo-temperaturowych. Jest to zabójcze dla każdego zabytku zarówno dla rzeźby drewnianej, jak i kamiennej, a także dla malarstwa sztalugowego oraz ściennego. W wyniku takiego przechowywania w zabytkach wykonanych z kamienia może następować perforacja struktury, wypłukiwanie materiału i wykruszanie, mogą pojawiać się glony, porosty i mchy. Natomiast w obiektach drewnianych zmienne warunki wilgotnościowe prowadzą do puchnięcia materiału, a następnie jego pękania podczas przesuszania. Wilgoć sprzyja zagnieżdżaniu się w tych zabytkach owadów, które dodatkowo obniżają mechaniczną wytrzymałość substancji. Podobnie jest z malarstwem, gdzie złe warunki przechowywania w negatywny sposób oddziałują zarówno na podłoże, jak i na warstwy malarskie. Może pojawić się paczenie podłoża w malarstwie sztalugowym oraz puchnięcie tynków w malarstwie ściennym, a także odspajanie, wykruszanie i łuszczenie warstw malarskich. W tym przypadku mogą wystąpić także wysolenia oraz grzyby. Negatywne skutki złego przechowywania dotkliwie odczują także tkaniny i zabytki papierowe, których struktura zostanie mocno nadwątlona i zacznie się rozsypywać.

Zabytki ruchome mogą znacznie stracić na wartości artystycznej, gdy prace konserwatorskie zostaną zlecone osobie nieposiadającej odpowiednich kwalifikacji. Niefachowa konserwacja może doprowadzić do głęboko wnikających w strukturę obiektu zmian, trudno odwracalnych lub wręcz nieodwracalnych. W najlepszym przypadku zabytek będzie wymagał ponownych prac konserwatorskich, które najpierw odwrócą skutki poprzedniej odnowy, a następnie przywrócą obiektowi pierwotną świetność. Jeśli jednak nieprawidłowa „konserwacja” przez zastosowanie niewłaściwych powłok malarskich naruszy właściwości chemiczne oryginalnej warstwy lub podłoża, spowoduje to nieodwracalne skutki. Wówczas przywrócenie oryginalnego wyglądu nigdy nie będzie w pełni możliwe, a wartości artystyczne zabytku również znacząco zmaleją.

Zabytki ruchome będące wyposażeniem budynków, jak również znajdujące się w terenie są dodatkowo narażone na kradzieże. Natomiast obiekty małej architektury takie, jak pomniki, figury przydrożne, fontanny, źródła, nagrobki cmentarne, niejednokrotnie spotykają akty wandalizmu.

Sposoby walki z zagrożeniami

1. Profilaktyka

Jednym ze sposobów ochrony zabytków przed różnymi zagrożeniami jest profilaktyka. Dla wyposażenia minimalizacją zagrożenia przed pożarem będzie zastosowanie wszelkich zabezpieczeń typu: optymalne rozmieszczenie gaśnic, łatwy dostęp do pomp, instalacja systemów automatycznego gaszenia pożaru oraz systemów szybkiego powiadamiania. Należy przy tym pamiętać o systematycznym przeglądzie zabezpieczeń i sprawdzaniu ich sprawności. Oczywiście zabiegi te nie likwidują całkowicie zagrożenia, jednak minimalizują znacząco jego skutki, co dla niejednego zabytku może okazać się wręcz zbawienne.

Nie należy zapominać także o zabezpieczeniach antywłamaniowych, takich jak odpowiednie zamki w drzwiach, kraty lub żaluzje antywłamaniowe w oknach oraz alarmy. Takie zabezpieczenia mogą zniechęcić i odstraszyć złodzieja. Dodatkowo zastosowany monitoring wskaże winowajcę, którego należy poszukiwać w razie zdarzenia.

Dla utrzymania w dobrym stanie zachowania zabytków ruchomych stanowiących wyposażenie budynków niezmierne ważne jest zapewnienie im odpowiedniego sposobu przechowywania. Jak wyżej wspomniano, nieodpowiednie warunki wilgotnościowo-temperaturowe mogą doprowadzić do degradacji zabytków. Należy więc zwrócić szczególną uwagę na pomieszczenia, w których znajdują się cenne obiekty. Jeśli nie spełniają one należytych warunków, zabytki należy przenieść w bezpieczniejsze miejsce. Natomiast jeśli zagrożeniem dla zabytków jest woda przeciekająca z dachu, a obiektów nie można przenieść do innego wnętrza (np. polichromie), należy niezwłocznie podjąć prace naprawcze zmierzające do uszczelnienia pokrycia dachowego.

Za bardzo istotny sposób walki z zagrożeniami wobec zabytków należy uznać edukację społeczności lokalnych. Uświadamianie istnienia dziedzictwa kulturowego w regionie oraz jego potencjału dla rozwoju gospodarczego procentuje w jego skutecznej ochronie. Społeczność uwrażliwiona na dziedzictwo będzie utożsamiać się z lokalnymi zabytkami, zwracać uwagę na ich stan zachowania, reagować na wszelkie wykroczenia i dewastacje, a nawet sama zacznie opiekować się zabytkami. To z lokalnych społeczności wywodzą się miłośnicy promujący regionalne zabytki, a także niejednokrotnie podejmujący inicjatywę związaną z pracami zabezpieczającymi lub konserwatorskimi. Profilaktyka przez edukację może zdziałać cuda i ocalić niejeden zabytek.

2. Stosowanie zaleceń konserwatorskich

W przypadku gdy konserwator wydał już zalecenia do wykonania prac zapobiegawczych lub prac konserwatorskich należy je bezwzględnie zastosować. Jeśli samorząd nie ma możliwości lub środków dla wykonania kosztownej konserwacji zabytku, w pierwszej kolejności trzeba zabezpieczyć go przed dalszym niszczeniem. Dla obiektów typu krzyże przydrożne, figury, pomniki fontanny, narażonych szczególnie na działanie szkodliwych czynników atmosferycznych, ważna będzie na pewno izolacja od podłoża, ewentualne zadaszenie oraz drobne naprawy zapobiegające przewróceniu się zabytku. Na początek te niekosztowne zabiegi spowodują, że obiekt zostanie zabezpieczony przed najbardziej inwazyjnymi, destrukcyjnie działającymi czynnikami. Jeśli jednak struktura zabytku jest już mocno nadwątlona, niezbędna będzie także jego konserwacja. Należy przy tym pamiętać, że prace takie muszą być wykonywane przez specjalistę posiadającego uprawnienia w odpowiedniej dziedzinie. Zakres i sposób przeprowadzenia prac musi być zatwierdzony przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. On także odbiera obiekt po wykonaniu prac, stwierdzając prawidłowość ich przeprowadzenia.

3. Reagowanie na zniszczenia

Zabytki ruchome znajdujące się w przestrzeni publicznej często narażone są na akty wandalizmu. Bez względu na przynależność własnościową zabytku każdy obywatel ma obowiązek reagowania na tego typu wykroczenia. Wszelkie przejawy przestępczości przeciw zabytkom należy zgłaszać zarówno na policję, jak i do wojewódzkich urzędów konserwatorskich. Organy ścigania będą reagować na wykroczenia, w wyniku których zabytek został uszkodzony, zniszczony bądź ukradziony. Natomiast służby konserwatorskie mają obowiązek podjąć kroki zmierzające do zabezpieczenia obiektu oraz wydania zaleceń konserwatorskich, a także mogą właścicielowi udzielić pomocy finansowej w naprawie i konserwacji zniszczonego obiektu.

Korzyści z podejmowanych działań

Podejmowanie powyżej wymienionych działań przynosi wielorakie korzyści nie tylko dla zabytku, ale także dla jego właściciela. Zabezpieczenia antywłamaniowe i przeciw pożarowe mogą uchronić przed całkowitą utratą obiektu.

Z kolei przechowywanie obiektu w pomieszczeniu o odpowiednich parametrach wilgotnościowo-temperaturowych lub zapewnienie właściwych zabezpieczeń przed szkodliwymi czynnikami atmosferycznymi dla zabytku znajdującego się w terenie spowoduje, że dany obiekt nie będzie ulegał degradacji. Jego żywotność wydłuży się, walory zabytkowe pozostaną niezmienione i nie będą potrzebne kosztowne prace konserwatorskie.

Zatrudnienie specjalisty z uprawnieniami do wykonania prac konserwatorskich wbrew pozorom również zaoszczędzi nam wydatków. Niefachowa konserwacja, co prawda tańsza, lecz z dużym prawdopodobieństwem będzie wymagała powtórnych zabiegów, być może nawet bardziej kosztownych.

Wreszcie najważniejszą korzyścią z działań podejmowanych na rzecz opieki nad zabytkami jest przetrwanie dziedzictwa kulturowego. Należy więc dołożyć wszelkich starań, aby przyszłe pokolenia również mogły podziwiać dzieła naszych przodków.

Autor: Ligia Kwiatkowska