Zadania własne samorządu gminnego w obszarze ochrony zabytków

Artykuł prezentuje poszczególne działania, które zaliczane są do zadań własnych gminy w obszarze ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W artykule omówiono obowiązki samorządu gminnego wynikające z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jako organu administracji, a nie właściciela zabytku, dotyczące między innymi gminnej ewidencji zabytków, planowania przestrzennego, parków kulturowych.

Gminna ewidencja zabytków

Do podstawowych i ważnych obowiązków gminy należy zaliczyć prowadzenie gminnej ewidencji zabytków (GEZ), gdyż ta ewidencja jest pierwszym krokiem do rozpoznania lokalnego zasobu zabytkowego i ma być podstawą do wszelkich działań ochronnych na obszarze danej gminy. Na bazie GEZ opracowuje się inne dokumenty związane z ochroną i opieką nad zabytkami, a dokłdniej studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz program opieki nad zabytkami. Gminną ewidencję zabytków prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Zakres informacji, który powinien zostać zawarty w kartach adresowych określa Rozporządzenie ministra kultury z 2011 roku. W karcie na pierwszej stronie powinny znaleźć się informacje określające i identyfikujące zabytek, jego nazwa oraz adres (miejsca położenia), a także jakie są formy jego ochrony (wpis do rejestru zabytków, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego) oraz aktualne zdjęcie. Na drugiej stronie karty zamiesza się historię, opis i wartości zabytku oraz stan zachowania i postulaty dotyczące konserwacji opisywanego obiektu bądź obszaru.

Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym

Samorząd gminny posiada szerokie kompetencje i zadania związane z planowaniem przestrzennym. Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu strategii rozwoju gminy, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W studium oraz w miejscowym planie szczególną ochroną muszą być objęte zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków oraz ich otoczenia, inne zabytki nieruchome znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków, a to w celu wdrożenia rozwiązań, które zapewnią ich zachowanie oraz prawidłowe użytkowanie i wykorzystanie do współczesnych potrzeb. W przypadku inwestycji planowanych do realizacji na obszarze dla którego gmina nie posiada miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, burmistrz wydaje decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzje o warunkach zabudowy, po uprzednim ich uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Warto zauważyć, że ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego,  o warunkach zabudowy, o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego), są ustawową formą ochrony zabytków realizowaną przez samorząd gminny i mają charakter prawa miejscowego.

Parki kulturowe

Kompetencje tworzenia parków kulturowych posiadają wyłącznie gminy. Jest to również jedna z ustawowych form ochrony zabytków, której celem ma być przede wszystkim zachowanie krajobrazu kulturowego poprzez utrzymanie i kultywowanie regionalnych tradycji, w tym lokalnego budownictwa i krajobrazu. Park kulturowy tworzony jest przez radę gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Uchwała określa nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia, które mogą obowiązywać na terenie całego parku lub jego części. Mogą one dotyczyć m.in.: prowadzenia robót budowlanych i innej działalności, zmiany sposobów korzystania z zabytków nieruchomych, umieszczania tablic, napisów, reklam i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego.

Programy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Obowiązek opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami wynika z zapisu artykułu 87 Ustawy o zabytkach, w myśl którego wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami. Program ten przyjmuje rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Następnie jest on publikowany w Dzienniku Urzędowym danego województwa. Z realizacji programu wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się radzie gminy. Celem programu ma być przede wszystkim włączanie problemów ochrony zabytków do zadań strategicznych gminy, określenie uwarunkowań ochrony zabytków w możliwie najszerszym kontekście: zarówno jako krajobraz kulturowy oraz dziedzictwo archeologiczne w powiązaniu z ochroną przyrody i równowagą ekologiczną –  i w efekcie eksponowanie zabytków i krajobrazu kulturowego. Do istotnych elementów programu zalicza się hamowanie procesów degradacji zabytków i działania zmierzające do poprawy stanu ich zachowania; a także podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych, z uwzględnieniem wspierania inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami. Program powinien także zawierać warunki współpracy z właścicielami zabytków, które będą eliminowały sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków oraz powinien wskazywać podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

Programu nie ma charakteru aktu powszechnie obowiązującego tj. aktu prawa miejscowego, ale jest aktem polityki administracyjnej.

Finansowanie prac konserwatorskich

Gminy maja możliwość udzielania dotacji celowych na realizację zadań związanych z pracami konserwatorskimi, restauratorskimi lub robotami budowlanymi przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków a także przy zabytkach włączonych do gminnej ewidencji zabytków. Dotowanie prac odbywa się poprzez uchwały radnych w sprawie określenia zasad udzielania dotacji z budżetu gminy na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane.

W pozostałym zakresie obowiązują te same zasady dotyczące przyznawania właścicielom zabytków wpisanych indywidualnie do rejestru wsparcia finansowego w ramach dotacji udzielanych przez wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz ministra kultury i dziedzictwa narodowego.

Warto przy tymzwrócić uwagę, że działania związane z ochroną i popularyzacją dziedzictwa kulturowego mogą być realizowane także poprzez powierzenie wykonania zadań organizacjom pozarządowym poprzez dofinansowanie w trybie konkursowym projektów realizujących działania z obszaru dziedzictwa kulturowego stowarzyszeniom i innych organizacji pożytku publicznego.

Więcej na temat finansowania przez samorządy prac przy zabytkach w artykule: https://samorzad.nid.pl/baza_wiedzy/fundusze-samorzadowe-na-zabytki/

Kompetencje do przyjmowania zgłoszeń związanych z odkrywaniem zabytkowych przedmiotów

Oprócz zadań strategicznych w obszarze dziedzictwa kulturowego samorząd gminny ma do spełnienia także obowiązki o charakterze informacyjnym. Zarówno odkrycie zabytkowego przedmiotu podczas robót budowlanych lub ziemnych, czy też w przypadk

Zbiór zabytków wchodzących w skład gminnej ewidencji zabytków

u odkrycia przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem archeologicznym, wymaga zgłoszenia tego faktu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków, a jeśli nie jest to możliwe – wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta). Wójt (burmistrz, prezydent miasta) jest zobowiązany do niezwłocznego przekazania – nie dłużej niż w terminie 3 dni, przyjętego zawiadomienia urzędowi ochrony zabytków.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity, Dz. U. z 2022 r. poz. 840).
2. Rozporządzenie ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (tekst jednolity Dz.U. 2021 poz. 56).

Iwona Solisz