Zachowanie dziedzictwa kulturowego i tradycji litewskiej mniejszości narodowej w Polsce poprzez działalność Muzeum Etnograficznego „Stara Plebania” w Puńsku

Wszystko zaczęło się od problemu, jakim stało się zagospodarowanie i utrzymanie drewnianego budynku starej plebanii, który po opuszczeniu go przez duchownych i przeprowadzeniu się do nowego domu stał pusty przez ponad 20 lat i pełnił funkcję magazynową. Zburzyć konstrukcji nie pozwalał konserwator zabytków, ponieważ budynek liczył ponad 100 lat, był zbudowany z dobrego drewna modrzewiowego według lokalnej tradycji, a także wpisany do rejestru zabytków.

Po zmianie proboszcza stara plebania została wysprzątana, częściowo wyremontowana i oddana do użytku miejscowej społeczności. Powstało jednak pytanie: na co przeznaczyć ten budynek? Komu go przekazać? Pomysłów było kilka, ale zbyt bliska odległość od świątyni (ok. 20 m) i nowego budynku parafialnego, w którym zamieszkują księża, wykluczała wiele rodzajów działalności. Miejscowa nauczycielka, pani Aldona Wojciechowska, interesująca się kulturą ludową, wpadła wówczas na pomysł, aby pomieszczenia przeznaczyć na cele kultury ludowej, tym bardziej że miejscowe zespoły folklorystyczne nie miały w tym czasie stałego miejsca do organizowania prób czy imprez kulturalnych. Pomysł nie wzbudził sprzeciwu lokalnej społeczności, spodobał się duchownym i władzom gminy Puńsk.

Początkowo zaczęto tu organizować spotkania i próby zespołów folklorystycznych, co zimą było niezwykle skomplikowane ze względu na przestarzałą instalację grzewczą. Próby zespołów w tym budynku można było zatem urządzać tylko latem, w związku z czym ten rodzaj działalności nie całkiem się sprawdził.
W następnym roku ta sama nauczycielka w budynku starej plebanii przygotowała wystawę miejscowych tkanin litewskich. Po jej zakończeniu spora część eksponatów nie została jednak odebrana przez właścicieli, a inna część została przez panią Wojciechowską zakupiona czy przekazana jej przez najbliższych. To zapoczątkowało działalność muzealną, mimo iż na początku planowania nowego przeznaczenia budynku ten pomysł odrzucono, albowiem w Puńsku działały już dwie placówki muzealne: Zagroda Litewska (Skansen) i Muzeum Etnograficzne Józefa Vainy.

Po dwóch latach w starej plebanii została zorganizowana wystawa i konkurs wielkanocny, który od tego czasu (do dziś) urządzany jest co roku. W konkursie i wystawie corocznie bierze udział po kilkuset twórców, w tym uczniowie szkół podstawowych, liceum i przedszkola. Poprzez udział w tym wydarzeniu nie tylko nie zostały zapomniane tradycje okresu wielkanocnego, takie jak malowanie jajek, wykonywanie palm, wycinanie papierowych firanek – wycinanek, słomianych pająków i inne, ale jednocześnie młode pokolenie poznawało dawne tradycje, które w większości ich rodzin nie były już pielęgnowane. Konkurs i wystawa przyczyniły się zatem do upowszechnienia i przekazania tradycji z pewnością o jedno pokolenie dalej. Nagrodzone prace co roku przekazywano muzeum. W ten sposób wzbogaciło się ono o dużą liczbę eksponatów z zakresu sztuki obrzędowej okresu wielkanocnego.

Tak oto powstał zalążek izby regionalnej. Pani Wojciechowska penetrowała teren gminy. Eksponatów zaczynało być coraz więcej. Przez ludzi o podobnych zainteresowaniach i samą nauczycielkę zostało zarejestrowane Stowarzyszenie Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce. Idea stowarzyszenia w dużej mierze pokrywała się z założeniami muzeum, które stało się placówką podległą stowarzyszeniu. Odtąd opiekowało się ono nie tylko muzeum, ale i miejscowymi twórcami ludowymi i zespołami folklorystycznymi. W budynku starej plebanii odbywały się spotkania, a z zebranych eksponatów wykonywano wystawy. Organizowano nawet uroczyste otwarcia tych wystaw. Jednym z uhonorowanych w ten sposób wydarzeń była 420. rocznica założenia parafii, na którą wystawę zorganizowano z przedmiotów znajdujących się w budynku oraz wypożyczonych z kościoła parafialnego. Zorganizowanie i uroczyste otwarcie wystawy odbyło się we współpracy z księdzem parafii Puńsk. Inne wystawy organizowano z eksponatów zgromadzonych w Muzeum Etnograficznym „Stara Plebania” i wypożyczonych z innych placówek. Zaprezentowano w ten sposób:
— zastosowanie krajki w życiu codziennym,
— serwety i serwetki wykonane na ramach,
— narzuty na łóżka,
— ręczniki lniane,
— haft regionalny,
— regionalne litewskie stroje ludowe i in.
Natomiast dzięki wypożyczonym eksponatom zorganizowano m.in. wystawę autorską „Drewniane anioły” oraz „Święte kobiety z lnu”.

Oprócz wystaw w okresie letnim członkowie stowarzyszenia organizowali tutaj warsztaty z zakresu: tkania krajek, tradycyjnej wycinanki, ceramiki, konstruowania słomianych pająków, palm i innego zapomnianego rękodzieła. Znaczący jest wkład muzeum w urządzanie corocznego święta Matki Boskiej Zielnej – odbywa się wówczas wykonywanie wieńców dożynkowych i do wystroju kościoła, a także pomoc w organizowaniu jarmarku sztuki i festiwalu folkloru.
Przez ostatnie kilka lat we współpracy z muzeum z Litwy organizowano tu również tematyczne imprezy (np. „Droga muzeum”).

Do innej działalności muzeum można zaliczyć współpracę w nagrywaniu scen do filmu o malarce ludowej, pt. Uśmiech losu; a także filmu o piosenkarce Reni Jusis, która w poszukiwaniu swoich korzeni zawitała do Muzeum Etnograficznego „Stara Plebania”, żeby razem z miejscową młodzieżą zaśpiewać stare pieśni litewskie.

Warto też wspomnieć, że w konkursie zorganizowanym przez Urząd Marszałkowski i Muzeum im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu na „Najlepiej zachowany zabytek wiejskiego budownictwa drewnianego w województwie podlaskim”, a szczególnie za działalność w nim organizowaną, w 2007 r. muzeum „Stara Plebania” w Puńsku przyznano drugie miejsce i nagrodę.

Z czasem liczba eksponatów w muzeum się zwiększała, odwiedzający turyści chcieli oglądać wystawy, brać udział w organizowanych tu warsztatach. Pojawiły się jednak kolejne problemy: brak środków na bieżące naprawy – zwłaszcza ciągle przeciekającego dachu eternitowego, odpadających od ścian tynków, remonty, ale też zakup nowych eksponatów, utrzymanie przewodnika po wystawach czy zatrudnienie stałego opiekuna obiektu. Wszystkie te prace w ciągu wielu lat wykonywała kilkuosobowa grupka wolontariuszy.

Jak rozwiązano te problemy? Po nawiązaniu bliższej współpracy z Urzędem Pracy w Sejnach i władzami gminy Puńsk oraz innymi instytucjami udało się na okres czerwiec–sierpień pozyskać pracownika z programu „Praca dla absolwenta szkoły średniej” z Urzędu Pracy w Sejnach. Absolwenci przez kilka lat pomagali w okresie letnim, po odbyciu szkolenia wewnętrznego pracując m.in. jako przewodnicy po muzeum. Następnie w wyniku współpracy z Katedrą Historii i Etnologii Uniwersytetu Edukologii w Wilnie przez trzy lata (2011–2013) w Puńsku praktyki odbywała grupa studentów tej uczelni. Pod kierunkiem miejscowego etnografa zbierali eksponaty, które później opisywali i dokumentowali. Te prace wykonywali nie tylko na rzecz muzeum „Stara Plebania”, ale również Skansenu i Muzeum Etnograficznego Józefa Vainy w Puńsku.

Z kolei problem kapitalnego remontu budynku starej plebanii rozwiązano, sięgając po środki finansowe z projektu Interreg Lietuva–Polska nr LT-PL-3R254 pt. „Historia litewsko-polska z perspektywy trzech miast”. Celem projektu było zwiększenie współpracy pomiędzy samorządami Puńsk, Pagegiai i Kedainiai poprzez wspieranie, rozwój oraz zwiększenie zainteresowania wspólnym dziedzictwem kulturowym w celu przyciągnięcia większej liczby turystów z Polski i Litwy oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń. Projekt zakładał również remont zabytkowej starej plebanii w Puńsku. Rezultatem projektu była poprawa warunków przechowywania eksponatów, polepszenie warunków pracy, powiększenie miejsca do ekspozycji i magazynowania, nowe możliwości adaptacji terenu wokół budynku plebanii oraz większe zainteresowanie dziedzictwem lokalnej społeczności.

Jak więc widać, sprawdził się pomysł utworzenia kolejnej placówki muzealnej w Puńsku, ponieważ każda z tych trzech instytucji działa inaczej, dysponuje innymi eksponatami, a turystom opłaca się przyjechać do Puńska, żeby zwiedzić wszystkie trzy placówki albo wybrać spośród nich jedną lub dwie.

Autor: Anastazja Sidor