Z perspektywy samorządu – Rzeszów wyróżniony w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa”

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa” jest skierowany do samorządów gminnych, które wzorowo wywiązują się z obowiązku opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, spełniając ustawowe cele realizacji tych programów – ochronę i zachowanie wartości dziedzictwa kulturowego oraz rozwój społeczno-gospodarczy w oparciu o wykorzystanie potencjału dziedzictwa kulturowego. W 2021 roku w kategorii dużych i średnich gmin miejskich wyróżnione zostało MIASTO RZESZÓW.

Miasto Rzeszów zostało wyróżnione przez Jury konkursu za:

• dobre rozpoznanie i zdefiniowanie wielowymiarowości dziedzictwa kulturowego miasta oraz wykorzystanie złożonego potencjału zabytkowego zasobu jako istotnego składnika tożsamości mieszkańców, jakości życia w mieście oraz jego atrakcyjności turystycznej,
• różnorodne, konsekwentnie podejmowane działania na rzecz uporządkowania i poprawienia estetyki przestrzeni miasta,
• dostrzeżenie roli wielu podmiotów – interesariuszy, którzy mogą w swojej codziennej działalności przyczyniać się do kreatywnego odkrywania i pokazywania dziedzictwa kulturowego miasta.

Rzeszów nie jest miastem, którego zabytkowy zasób (zwłaszcza pod względem ilościowym) w szczególny sposób wyróżnia się w skali kraju, a nawet województwa podkarpackiego. Niemniej jednak stanowi interesujący zespół urbanistyczny o wielowiekowej tradycji z zachowanymi pamiątkami przeszłości o wartościach bezsprzecznie wartych ochrony i promowania. Rzeszów to miasto o średniowiecznej metryce, które od czasu lokacji w 1354 r. do niemal połowy XIX wieku było miastem prywatnym i magnacką rezydencją. W jego historycznym centrum znajdują się ważne na mapie Podkarpacia zabytki sztuki sakralnej. Są to przede wszystkim: kościół farny – gotycki, przekształcony w 2. poł. XVII w., zespół kościelno-klasztorny oo. bernardynów z wczesnobarokową świątynią, barokowy popijarski kompleks kościelno-klasztorny. Świadectwem dawnej wielokulturowości są dwie zabytkowe synagogi oraz cerkiew. Rozpoznawalnym zabytkiem jest dawny zamek, pochodzący z czasów Ligęzów i Lubomirskich oraz związany z dawnym założeniem zamkowym letni pałac Lubomirskich, datowany na początek XVIII w. Zabytkowa zabudowa śródmieścia w zdecydowanej większości XIX i XX-wieczna odzwierciedla neostylowe oraz secesyjne i modernistyczne tendencje w architekturze.

W odrodzonej Polsce Rzeszów stał się centrum administracyjnym, handlowym oraz kulturalnym i włączony został w gospodarczo-ekonomiczne, społeczne i budowlane przeobrażenia w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego. Po 2. wojnie światowej miasto otrzymało status stolicy nowo utworzonego województwa rzeszowskiego. Dokonania tych okresów znajdują swój wyraz m.in. w zachowanych obiektach modernistycznych i socrealistycznych.

Powojenny awans na stolicę województwa bez wątpienia spowodował, że miasto stało się miejscem różnorodnych, także pozytywnych przemian. Jednak budowa socjalistycznego administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego centrum Polski południowo-wschodniej niosła realne zagrożenia dla zachowanej historycznej struktury urbanistycznej i zabytkowego zasobu miasta. W latach 60. XX w. powstały plany i opracowano projekty, w których znaczną część XIX-wiecznej zabudowy w historycznym centrum przeznaczono do rozbiórki. Trzeba pamiętać, że to konsekwentne działania ówczesnych konserwatorów wojewódzkich ocaliły od wyburzenia wiele zabytkowych kamienic i zawdzięczamy im obecny wizerunek Rzeszowa. Ostatecznie początkiem lat 70. XX w. odstąpiono od planów rozbiórki oraz zastąpienia historycznej zabudowy nowymi obiektami i rozpoczął się wieloletni i żmudny proces rewaloryzacji rzeszowskiej starówki.

Utrzymanie zabytkowego zasobu oraz historycznej przestrzeni miasta w dobrym stanie z poszanowaniem wartości, autentyzmu i integralności wymaga ciągłych działań i starań. Współczesne postrzeganie funkcji dziedzictwa kulturowego oraz jego roli i znaczenia w wielu wymiarach życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego sprawia, że niewystarczająca staje się dotychczasowa ochrona zabytków. Konieczne jest zarządzanie dziedzictwem rozumiane przede wszystkim jako przemyślane, zaplanowane, monitorowane oraz aktywne działania w tym obszarze. W takich przedsięwzięciach ogromną rolę spełniają samorządy lokalne.

Samorządowe władze Rzeszowa od wielu lat dbają o rozwój społeczno-gospodarczy miasta, jego estetykę i atrakcyjność, a jednym z przejawów tej dbałości i troski jest dziedzictwo kulturowe. Stąd też w Rzeszowie w zasadzie nie występują problemy ze zdegradowanymi obiektami zabytkowymi czy zaniedbanymi historycznymi obszarami. W Urzędzie Miasta od wielu lat funkcjonuje Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków, które aktywnie działa na rzecz ochrony dziedzictwa. Wśród zrealizowanych w ostatnich latach zadań i działań wymienić można m.in.: rewaloryzację historycznych ulic, placów i parków, liczne prace remontowe zabytkowych obiektów komunalnych, prace konserwatorskie zabytkowych nagrobków na rzeszowskich cmentarzach, rokrocznie udzielane dotacje z budżetu miasta na prace przy zabytkach będących własnością różnych podmiotów.

Wyróżniony w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” program opieki nad zabytkami oraz jego realizacja również w dużej mierze skupiał się na zadaniach, które pozytywnie wpłynęły na oblicze miasta.

Anna Fortuna-Marek – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Natalia Zachwieja – Miejski Konserwator Zabytków w Rzeszowie

Anna Fortuna-Marek: Rozmawiamy o realizacji różnorodnych zadań w zakresie ochrony zabytków w Rzeszowie, które dokonały się w ostatnich czterech latach. Przygotowaliście Państwo bardzo szczegółowe i profesjonalne sprawozdania, z których można dowiedzieć się o konkretnych pracach, wdrożonych projektach i działaniach. Były to zarówno konserwatorskie zadania inwestycyjne; prace badawcze – przede wszystkim w zakresie archeologii; inicjatywy prawne związane z objęciem ochroną wybranych obiektów i obszarów, jak również tzw. projekty miękkie – oscylujące w obszarach promocji, edukacji, udostępniania.

Z których realizacji i działań jesteście Państwo najbardziej zadowoleni? Które z nich przysporzyły najwięcej trudności, problemów – i dlaczego?

Natalia Zachwieja: Wśród podejmowanych działań Miasta w obszarze dziedzictwa kulturowego ważnym zadaniem inwestycyjnym jest rewaloryzacja głównych rzeszowskich deptaków, tj. ulic: 3 Maja, Kościuszki i Grunwaldzkiej. Objęcie obszaru najważniejszych, historycznych traktów komunikacyjnych, działaniami inwestycyjnymi wydaje się logiczną kontynuacją wieloletnich prac rewaloryzacyjnych prowadzonych przy Rynku Starego Miasta. Przedsięwzięcie poprzedzone było przeprowadzonym w roku 2014 konkursem architektonicznym na wykonanie koncepcji zagospodarowania, a wyłoniona praca stała się podstawą do opracowania dokumentacji projektowej dla zadania pn.: „Przebudowa ulic: 3 Maja, Kościuszki i Grunwaldzkiej”. Inwestycja prowadzona jest etapami. Dotychczas zrewaloryzowano ul. 3 Maja i ul. Kościuszki. Zrealizowane prace objęły: wzmocnienie podbudowy, remont infrastruktury technicznej, wymianę kostki betonowej na nawierzchnię z płyt granitowych, wykonanie oświetlenia ulicznego, elementów małej architektury oraz urządzenie zieleni.

Oprócz kwestii związanych z poprawą estetyki i wizerunku zabytkowego śródmieścia, inwestycja dała możliwość zagłębienia się w dzieje miasta. Dzięki prowadzonym badaniom archeologicznym pozyskano wiele cennych i nieznanych dotychczas informacji o historii miasta, wcześniejszej zabudowie etc. Ważnymi odkryciami było odsłonięcie pozostałości cmentarza przy kościele farnym oraz kościele pw. Świętego Krzyża, reliktów dawnych elementów zabudowy oraz rozpoznanie warstw historycznych nawierzchni. To ostatnie zostało zaprezentowane w przestrzeni ulicy 3 Maja jako ekspozycja pn. „Świadek historii”. W tym miejscu warto wspomnieć o trudnościach, jakie ze sobą niesie podejmowanie działań inwestycyjnych w obszarach zabytkowych. Badania archeologiczne są niewątpliwą szansą na poszerzenie wiedzy o historii miasta i jego strukturze przestrzennej, z drugiej jednak strony, tajemnice i niespodzianki, jakie kryją się pod powierzchnią, mogą powodować trudne do przewidzenia na wcześniejszych etapach prac konsekwencje. Stąd czas, koszt, ale również zakres takiego przedsięwzięcia, może się zdecydowanie zwiększyć. Dokonane odkrycia mogą spowodować konieczność weryfikacji przyjętych rozwiązań projektowych oraz dokonywania zmian (w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków) w zatwierdzonej wcześniej dokumentacji. Nadzór nad taką inwestycją wymaga czujności i elastyczności w zmieniających się okolicznościach, a podejmowane decyzje bywają nieraz trudnymi kompromisami.

Anna Fortuna-Marek: Po dokonaniu tych zadań jakie doświadczenia, sugestie i rady moglibyście przekazać innym samorządom?

Prowadzenie wyprzedzających badań archeologicznych czy konserwatorskich pozwala na lepsze rozpoznanie obiektu zabytkowego, co pomaga w przyjęciu właściwych rozwiązań projektowych, a w konsekwencji przeprowadzenia prac z poszanowaniem dla istniejącej substancji zabytkowej.

Rzeszów postrzegany jest jako miasto zadbane, czyste, z dużą ilością zieleni, z uporządkowanymi historycznymi przestrzeniami publicznymi, z dobrze i estetycznie utrzymanymi obiektami zabytkowymi. Doceniają to mieszkańcy, dostrzegają i pozytywnie oceniają turyści i przyjezdni. To bez wątpienia wynik wieloletniej i mozolnej pracy.

W jaki sposób należy podejmować i organizować działania w tym zakresie, by przynosiły wymierne efekty?

Z całą pewnością pozytywny wizerunek Rzeszowa jest efektem wspólnych działań, zarówno jednostek i służb miejskich, działających w mieście urzędów, instytucji i przedsiębiorców, jak również jego mieszkańców. W odniesieniu do obiektów zabytkowych, należy mieć na uwadze, że jedynie ok. 10% obiektów ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Rzeszowa jest w całości własnością gminy. Dlatego bez woli i wysiłku właścicieli zabytków aktualny dobry stan utrzymania nie byłby możliwy. Natomiast systematycznie prowadzone miejskie inwestycje, poprawiające stan techniczny i estetyczny obiektów publicznych oraz skuteczne działania związane z właściwym utrzymaniem przestrzeni wspólnych, mogą służyć jako przykład, który zachęca właścicieli nieruchomości do podejmowania własnych inicjatyw, przekładających się na pozytywny obraz miasta. Jedną z form motywujących do podjęcia działań ze szczególnym naciskiem na obiekty zabytkowe i obszar Śródmieścia był Program Poprawy Estetyki Miasta Rzeszowa.

Wspomniany program realizowany był od 2002 roku, a jego adresatami byli przede wszystkim właściciele nieruchomości (w tym zabytkowych) znajdujących się w historycznym Śródmieściu Rzeszowa. Miasto organizowało spotkania oraz wspierało merytorycznie właścicieli i zarządców w zakresie prawidłowego użytkowania i utrzymywania nieruchomości, ze szczególnym uwzględnieniem estetyki elewacji oraz podwórek. Za przeprowadzenie prac remontowych i konserwatorskich przy budynkach objętych ochroną konserwatorską i budynków zlokalizowanych w obszarze śródmiejskim Prezydent Miasta wręczał specjalne dyplomy. To coś innego niż wsparcie finansowe udzielane w ramach dotacji. Można by rzec, że to taka „praca u podstaw” – podnoszenie świadomości, rozmowy, zachęty i nagrody.

Czy i dlaczego to ważne z perspektywy samorządu? Po latach doświadczeń proszę o podzielenie się spostrzeżeniami i wskazaniami w tym zakresie.

Kompetencje Prezydenta Miasta są ograniczone w zakresie wpływu na stan techniczny i estetyczny prywatnych nieruchomości, a możliwe kroki opierają się o współpracę z organami właściwymi m.in. w zakresie ochrony zabytków czy nadzoru budowlanego. Program Poprawy Estetyki Miasta zrodził się z chęci wzmocnienia tych działań poprzez podjęcie własnej inicjatywy w tym zakresie. Opierał się on o bieżący monitoring stanu estetycznego obiektów, korespondencję i spotkania z właścicielami nieruchomości oraz wyróżnianie zrealizowanych prac, mających pozytywny wpływ na poprawę estetyki samego budynku, ale także jego najbliższego otoczenia. Korespondencja prowadzona z właścicielami nieruchomości miała charakter informacyjny. Z jednej strony podkreślane były walory obiektu i jego znaczenie w skali miasta, z drugiej wskazywano elementy, które wymagają podjęcia pilnych działań remontowych. Oczywiście zachęta i podnoszenie świadomości nie może zastąpić wsparcia finansowego, jednak potrafi również przynieść faktyczne efekty. Część z zainicjowanych kontaktów motywowała właścicieli i skutkowała realizacją przedsięwzięć remontowych. Mniej oczywistym i widocznym, ale równie cennym, rezultatem realizowanego Programu Poprawy Estetyki Miasta Rzeszowa były także sytuacje, w których, w następstwie prowadzonych rozmów, właściciele odstępowali od niepożądanych z konserwatorskiego punktu widzenia działań lub je modyfikowali.

Dużą satysfakcję z bezpośredniego kontaktu daje widoczna zmiana podejścia właściciela do swojego zabytku i dostrzeżenie jego wartości.

Estetyzacja przestrzeni to także permanentna praca związana z wprowadzaniem i egzekwowaniem zasad dotyczących umieszczania reklam – zarówno na obiektach, jak i w obszarach zabytkowych. Podjęli Państwo w tym zakresie wiele różnorodnych działań – edukacyjnych i promocyjnych oraz prawnych. W celu poprawy estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych i ograniczenia reklamowego chaosu podjęto uchwałę intencyjną i rozpoczęto prace nad tzw. uchwałą krajobrazową oraz opracowano standardy dotyczące ogródków gastronomicznych.

Która z tych inicjatyw przyniosła najlepsze efekty?

Dla wzmocnienia efektów wspomnianej wcześniej rewaloryzacji deptaków, funkcjonująca przy Prezydencie Miasta Rzeszowa Komisja ds. Estetyki Przestrzennej i Rewitalizacji Obszarów Miejskich, na wniosek Miejskiego Zarządu Dróg w Rzeszowie, opracowała wytyczne dotyczące estetyki ogródków gastronomicznych na ul. 3 Maja. Głównymi założeniami było ujednolicenie charakteru ogródków oraz sposobu zagospodarowania nimi przestrzeni ulicy. Rekomendacje określiły kolorystykę i rodzaj możliwych do zastosowania zadaszeń (parasoli), wskazały elementy wyposażenia, które powinny się w obrębie ogródka pojawić, m.in. stoliki i krzesła z materiałów naturalnych, donice z zaaranżowaną roślinnością oraz te niepożądane tj. podesty i sztuczne wykładziny, urządzenia gastronomiczne i reklamowe, stoiska handlowe. Dzięki współpracy z przedsiębiorcami prowadzącymi usługi gastronomiczne przy ul. 3 Maja udało się osiągnąć satysfakcjonujące efekty. Stąd, po oddaniu kolejnego etapu prac rewaloryzacyjnych, wytyczne zostały rozszerzone również na ul. Kościuszki. Wyremontowana przestrzeń, wzbogacona estetycznie urządzonymi ogródkami letnimi, stała się cieszącym się olbrzymim zainteresowaniem miejscem spotkań nie tylko rzeszowian, ale także osób odwiedzających nasze Miasto.

W ostatnich latach specjaliści wielu dziedzin zwracają uwagę na konieczność współdziałania i współpracy z wieloma podmiotami. Konsultacje społeczne wpisane są jako niezbędne przy realizacji strategii, programów, projektów. W dziedzinie ochrony zabytków i zarządzania dziedzictwem również wiele uwagi poświęca się zaangażowaniu i akceptacji lokalnych społeczności. W werdykcie Jury konkursowego pozytywnie oceniono działania samorządu miasta w tych obszarach – „dostrzeżenie znaczenia i wykorzystanie roli wielu interesariuszy”.

Jakie są Państwa doświadczenia w tym zakresie? W jaki sposób planujecie te działania kontynuować?

Ochrona i opieka nad zabytkami jest obszarem, na polu którego spotykają się często sprzeczne interesy stron. Konieczność zachowania wspólnego dziedzictwa mierzy się z prawem własności, wysokimi kosztami remontów i utrzymania czy współczesnymi wymaganiami technicznymi. Dlatego tak ważna jest rola wielu interesariuszy oraz różnorodnych obszarów podejmowanych działań. W związku z zainteresowaniem tematyką zabytków środowisk organizacji pozarządowych, jak również indywidualnych mieszkańców, zbierane są uwagi oraz podejmowana jest współpraca w możliwym zakresie. Dla lepszego włączenia czynnika społecznego, na rok 2022 Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków Urzędu Miasta Rzeszowa planuje ogłoszenie otwartego konkursu dla organizacji pozarządowych na realizację zadań publicznych w zakresie ochrony zabytków, opieki nad zabytkami oraz promocji lokalnego zasobu zabytkowego. Konkurs w tym zakresie będzie miał charakter pilotażowy, dlatego liczymy na duże zainteresowanie, pomyślną współpracę i realizację ciekawych i inspirujących projektów.

Jedną z ustawowych form ochrony zabytków leżących w kompetencjach samorządu lokalnego są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Dobrze przygotowany plan miejscowy może być niezwykle skutecznym narzędziem dla zachowania, ale też współczesnego kształtowania historycznej przestrzeni i krajobrazu kulturowego z poszanowaniem wszystkich zachowanych wartości miejsca. Brak tych planów, które choć bardzo przydatne, z zasady nie są obligatoryjne jest problemem niejednokrotnie podnoszonym w środowisku konserwatorskim i nie tylko. Mankamenty w tym zakresie bardzo mocno wybrzmiewały również w trakcie debat publicznych w ostatnich wyborach na Prezydenta Miasta Rzeszowa.

Zatem pytanie – czy samorząd miasta planuje „wypełnić tę lukę”; czy podjęte zostały w tym zakresie jakieś decyzje i działania? Czy można liczyć, że obecna ochrona zabytkowego centrum miasta zagwarantowana poprzez wpis do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego Rzeszowa i pozostająca w gestiach Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zostanie dopełniona prawem miejscowym?

W zakresie planowania przestrzennego aktualnie trwają intensywne prace związane z opracowaniem nowego Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Rzeszowa. Głównymi przyczynami podjęcia przez Radę Miasta Rzeszowa uchwały Nr XXXII/641/2020 z dnia 26 maja 2020 r. w sprawie przystąpienia do sporządzania nowej edycji Studium były zmiany granic miasta oraz zmiany systemu prawa. Opracowanie Studium w aktualnych granicach administracyjnych jest niezbędne z uwagi na konieczność zachowania jednolitego charakteru dokumentu. Ujednolicona forma Studium ułatwi określenie spójnej struktury urbanistycznej miasta i stanowić będzie podstawę do dalszych prac planistycznych, w szczególności do sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, co przełoży się również na dopełnienie ochrony obszarów o dużym nasyceniu obiektami zabytkowymi. Natomiast z bieżących działań podejmowanych w celu zwiększenia ochrony zabytkowego centrum miasta wartym wspomnienia jest ujęcie w Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Rzeszowa trzech nowych układów przestrzennych: ul. Jałowego, placu Farnego i skweru Lisa-Kuli oraz ul. Zygmuntowskiej i części wschodniej ul. Jagiellońskiej, poszerzających istniejący obszar wpisany do rejestru zabytków. Ujęcie w gminnej ewidencji zabytków nie jest oczywiście prawną formą ochrony zabytków, wprowadza jednak udział wojewódzkiego konserwatora zabytków do postępowań architektoniczno-budowlanych na ujętym terenie.

I na koniec prośba o zdradzenie planów na najbliższą przyszłość. Które z zagadnień związanych z ochroną i zarządzaniem dziedzictwem będą traktowane przez samorząd miasta jako priorytetowe?

Z całą pewnością nadal rozwijać będziemy współpracę ze społecznością lokalną, starając się włączać wielu interesariuszy w opiekę nad zabytkami i zarządzanie dziedzictwem. Planujemy również kontynuację działań związanych z uporządkowaniem reklam. Wśród ważnych dla samorządu miasta zagadnień wymienić też należy ograniczanie ruchu kołowego i wprowadzanie zieleni  do historycznego centrum miasta.

Oprac. A. Fortuna-Marek