Z perspektywy samorządu – Bolesławiec wyróżniony w konkursie „Samorząd dla Dziedzictwa” 2020

Konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”, przeprowadzany w ramach realizacji Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 2019-2022, ma na celu promowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie opracowywania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami, rozumianych jako dokumenty strategiczne w kontekście ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym przez samorząd lokalny. W pierwszej edycji konkursu w 2020 roku w kategorii gmin miejskich zostało wyróżnione MIASTO BOLESŁAWIEC.

Miasto Bolesławiec zostało wyróżnione przez jury konkursu za:

• dostrzeżenie potencjału dziedzictwa kulturowego gminy i konsekwentną realizację programu ochrony zabytków rozumianego jako strategia zarządzania tym dziedzictwem,
• kompleksowe podejście do dziedzictwa kulturowego miasta, konsekwencję i duże zaangażowanie samorządu lokalnego w realizację zapisów programu, biorąc pod uwagę wielkość miasta,
• dobre powiązanie programu ochrony zabytków z innymi dokumentami strategicznymi, w tym odnoszącymi się do planowania przestrzennego oraz zarządzania finansami gminy.

Bolesławiec to miasto położone w północno-zachodniej części województwa dolnośląskiego, nad rzeką Bóbr, przy głównych szlakach komunikacyjnych południowej Polski. Znane jest przede wszystkim z ceramiki, która stała się nie tylko symbolem Bolesławca, ale i Polski. Powstanie i rozwój Bolesławiec zawdzięcza Piastom, lecz przez wieki jego losy łączyły się Koroną Czeską, Habsburgami i panowaniem Prus. Niemiecką władzę przerwała dopiero operacja dolnośląska Armii Czerwonej w 1945 r., a miasto w ramach realizacji porozumień jałtańskich znalazło się w granicach Polski. Ludność niemiecka musiała opuścić swój „dom”, a przybyli wysiedleńcy z Kresów Wschodnich i repatrianci z Jugosławii i Francji musieli go dla siebie „zbudować”. Polacy zaczęli tworzyć nową administrację i podjęli trud odbudowy miasta, zniszczonego w znacznym stopniu zwłaszcza w obrębie Starego Miasta. Odpowiedzialni za dewastację zabudowy byli przede wszystkim Sowieci, którzy po zajęciu miasta w lutym 1945 r. utworzyli tu radziecką komendanturę.  

Przerwanie ciągłości pokoleniowej i tożsamościowej – to problem wielu miejscowości śląskich, w tym i Bolesławca. Odbudowa miast w Polsce Ludowej miała być realizowana zgodnie z ideą podkreślania „polskiego charakteru” i usuwania „elementów niemieckich”. Zachowanie korzeni i odtworzenie w historycznej formie zabudowy Bolesławca były zasługą interdyscyplinarnego zespołu podkreślającego występowanie w architekturze miasta elementów śląsko-łużyckich i włoskich, a nie niemieckich. Dzięki temu Bolesławiec zachował średniowieczny układ, zespół średniowiecznych murów obronnych, obiekty sakralne. W ramach odbudowy wzniesiono nowe kamienice, które w znacznym stopniu odtwarzały oryginalną zabudowę. Jednocześnie udało się zachować przynajmniej w części krajobraz kulturowy i ducha przeszłości. Obecnie dzięki działaniom samorządu, można śmiało powiedzieć, że ten krajobraz jest chroniony, nadal przywracany i eksponowany, a dziedzictwo przekazywane jest kolejnym pokoleniom.

Zabytkowy zasób stanowią obiekty municypalne jak ratusz, dawny arsenał miejski, gmach dawnego gimnazjum, budynek teatru oraz muzeum, zespół obiektów dawnych zakładów włókienniczych „Concordia”, zakładów kąpielowych, także nowożytne i XIX-wieczne kamienice miejskie, liczne domy i wille oraz założone wokół historycznego centrum planty miejskie. Łącznie do rejestru zabytków wpisanych jest ponad 50 zespołów i zabytków nieruchomych. Do rejestru zabytków archeologicznych w granicach administracyjnych miasta wpisanych jest 59 stanowisk.

Taki zasób zobowiązuje. Działania samorządu realizowane w ramach gminnego programu opieki nad zabytkami na lata 2014-2018 potwierdzają zrozumienie znaczenia dziedzictwa kulturowego oraz kreowania procesu polityki konserwatorskiej. Opiera się ona na trzech zasadniczych filarach:

• długofalowym procesie rewitalizacji zabytkowych przestrzeni miejskich – sukcesywnie i konsekwentnie realizowanym założeniom, określonym w powiązanych ze sobą integralnie dokumentach strategicznych dla gminy, przede wszystkim Lokalnych Planach Rewitalizacji (2005, 2007-2013), Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Bolesławiec, Długofalowej Prognozie Finansowej oraz Gminnych programach opieki nad zabytkami;
• dużym zaangażowaniu finansowym – wysokich jak na skalę miasta dotacjach na prace remontowe i konserwatorskie przy obiektach zabytkowych;
• znakomitej współpracy władz miasta i pracowników samorządowych z miejską instytucją kultury – Muzeum Ceramiki – w zakresie działań ochrony i opieki nad zabytkami, a także promocyjnych i edukacyjnych.

Dzięki planowej i sukcesywnej pracy z zakresu ochrony dziedzictwa zadania określone w gminnym programie opieki nad zabytkami stanowią kontynuację dotychczasowych realizacji, jak np. rewaloryzacja płyty Rynku oraz przyległych ulic wraz z infrastrukturą techniczną, obszarami zieleni publicznej, w tym plant tworzących otulinę historycznego centrum, remont i konserwacja licznych kamienic i domów w historycznym centrum miasta, modernizacja zapleczy w strefie zabudowy staromiejskiej, przywrócenie dawnej funkcji zakładu kąpielowego w zabytkowej pływalni, remont i konserwacja wielu obiektów sakralnych. Prace te zdecydowały o zasadniczej zmianie wizerunku miasta pod względem ekspozycji walorów kulturowych, wartości urbanistycznych, architektonicznych i estetycznych. W jaki sposób udało się to miastu, opowiadają sami wyróżnieni w konkursie.

dr Jadwiga Stęchły – Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

Piotr Roman – Prezydent miasta Bolesławiec, Anna Bober-Tubaj – Dyrektor Muzeum Ceramiki w Bolesławcu.

Jadwiga Stęchły: Nadrzędnym celem wskazanym w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Miasta Bolesławiec na lata 2014-2018 było aktywne zarządzanie materialnym dziedzictwem kulturowym. Efekty są wyraźnie widoczne, dlatego też zostały zauważone i docenione przez jury konkursu „Samorząd dla Dziedzictwa”.

Jak wygląda w praktyce proces zarządzania, kto koordynuje działania w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, jak wyglądają mechanizmy współpracy między wydziałami, jednostkami gminnymi, prowadzące do skutecznego osiągnięcia wyznaczonych celów? Proces wewnętrznej komunikacji dla wielu samorządów stanowi duży problem. Proszę podzielić się swoimi doświadczeniami.

Piotr Roman: Zarządzanie materialnym dziedzictwem kulturowym w Bolesławcu to przede wszystkim rezultat bliskiej i aktywnej kooperacji wydziałów i gminnych instytucji samorządowych przy jasnym podziale kompetencji i zadań. Funkcja koordynatora spoczywa w rękach prezydenta miasta, który nadzoruje w tym zakresie działania poszczególnych wydziałów: Wydziału Mienia i Gospodarki Przestrzennej (w tym Referatu Gospodarki i Informacji Przestrzennej) oraz Wydziału Zamówień Publicznych i Inwestycji Miejskich. System ten umożliwia rozpoznanie problemów i zagrożeń dotyczących zabytków już na etapie tworzenia dokumentów w zakresie planowania przestrzennego i skuteczne przeprowadzenie kolejnych działań: opracowanie dokumentacji inwestycyjnej, przeprowadzenie procedur wyboru wykonawców prac budowlano-konserwatorskich oraz nadzorowanie przebiegu robót. Muzeum Ceramiki, stanowi merytoryczne wsparcie dla pracowników wydziałów UM. Odpowiada za opracowania historyczne, udostępnia archiwalne materiały ikonograficzne, uczestniczy w pracach nad programem opieki nad zabytkami i jego aktualizacjami oraz weryfikacji gminnej ewidencji zabytków, a także angażuje się w prowadzenie uzgodnień ze służbami konserwatorskimi i ich późniejsze wdrażanie.

Olbrzymi wpływ na zahamowanie procesu degradacji zabytków, poprawę ich stanu zachowania mają w Bolesławcu dotacje z budżetu gminy. Łącznie w okresie pomiędzy 2014 a 2018 rokiem przyznali Państwo 40 dotacji na kwotę 3.927.150 zł, w dużej mierze na prace remontowo-konserwatorskie przy elewacjach. To olbrzymia pomoc dla właścicieli zabytków. Interesująca jest również polityka przyznawania dotacji. Jak spojrzy się na mapę z obiektami dotowanymi wyraźnie widać, że jest to planowa, celowa strategia służąca poprawie wizerunku całych bloków zabudowy, pierzei ulic, wnętrz urbanistycznych.

Jak Państwo kierują tym procesem renowacji, konserwacji zabytków a jednocześnie estetyzacji miasta?

Piotr Roman: W 2006 r. opracowano program Nowa Starówka[1], który zakładał przeprowadzenie kompleksowych działań konserwatorsko-renowacyjnych w obrębie Starego Miasta w oparciu o mechanizm współrządzenia i współodpowiedzialności Gminy Miejskiej i wspólnot mieszkaniowych. W ramach programu opracowano dokumentacje techniczne remontu kamienic przyrynkowych m.in. w zakresie: remontu elewacji, wykonania nowej kolorystyki, konserwacji detali architektonicznych, remontu dachów. Opracowana kolorystyka została wprowadzona do zapisów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta Bolesławiec[2]. Dokumentacje zostały przekazane zarządcom wspólnot mieszkaniowych, którzy począwszy od 2010 r. sukcesywnie realizowali te prace przy współudziale dotacji z budżetu Gminy Miejskiej Bolesławiec. Ważnym elementem prowadzonych inwestycji oraz dużą zachętą dla wspólnot, była decyzja umożliwiająca udzielenie dotacji w wysokości do 100% nakładów koniecznych na remont elewacji kamienic, pod warunkiem jednoczesnego wykonania kompleksowego remontu dachu na koszt wspólnot w obiekcie objętym wnioskiem o dotację[3]. W efekcie współpracy samorządu i wspólnot mieszkaniowych przeprowadzono kompleksową rewaloryzację bolesławieckiej starówki.

Jadwiga Stęchły: Spośród inwestycji własnych gminy przy zabytkach wyróżnia się olbrzymi projekt rewitalizacji i przywrócenia funkcji XIX-wiecznym Miejskim Zakładom Kąpielowym oraz prace remontowe w budynku renesansowego ratusza.

Skąd pochodziły środki finansowe na ten cel? Czy zadania te były planowane wcześniej, czy wynikały z konieczności podjęcia prac z uwagi na stan zachowania obiektów?

Piotr Roman: Projekt rewitalizacji i przywrócenia funkcji dawnym Miejskim Zakładom Kąpielowym zwanym obecnie Termami Bolesławiec został zrealizowany dzięki dofinansowaniu zadania ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego[4]. Było to zadanie planowane wcześniej i wynikało z jednej strony ze złego stanu technicznego obiektu, z drugiej zaś z potrzeby przywrócenia mu pierwotnej funkcji oraz jej poszerzenia o elementy oferty uzdrowiskowej, relaksacyjnej i odnowy biologicznej, z dostosowaniem do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Z kolei prace remontowe w budynku renesansowego ratusza obejmujące remont hełmu wieży oraz wnętrz dolnej kondygnacji zostały sfinansowane ze środków własnych[5]. Był to ostatni etap prac remontowych, zamykający realizowane wcześniej zadanie pn. „Remont i renowacja elewacji Ratusza Miejskiego w Bolesławcu”, dofinansowane z RPO WD na lata 2007-2013”.

Bolesławiec – to ceramika, doceniana, wyjątkowa, niepowtarzalna. Już nie tylko symbol miasta, ale i Polski. Dziedzictwo pokoleń, które jest istotnym czynnikiem rozwoju gospodarczego, ekonomicznego, turystycznego.

Czy gmina w jakiś szczególny sposób prowadzi/ukierunkowuje działania na wsparcie i promocję bolesławieckiej ceramiki?

Anna Bober-Tubaj: Gmina Miejska Bolesławiec od wielu lat prowadzi konsekwentną politykę wzmacniania gospodarczej, kulturalnej i turystycznej pozycji miasta w oparciu o bolesławiecką ceramikę. Działania w tym zakresie, koordynowane przez prezydenta miasta, prowadzone są przez trzy miejskie instytucje kultury (Bolesławiecki Ośrodek Kultury – Międzynarodowe Centrum Ceramiki, Muzeum Ceramiki oraz Miejską Bibliotekę Publiczną – Centrum Wiedzy) oraz Wydział Rozwoju i Promocji Miasta. Bolesławiec znany jest z organizacji międzynarodowych przedsięwzięć kulturalnych i artystycznych: organizowanych od 1964 r. Plenerów Ceramiczno-Rzeźbiarskich oraz organizowanego od 1994 r. Bolesławieckiego Święta Ceramiki, w ramach którego odbywają się plenery twórcze, happeningi, wystawy, warsztaty, spektakle, koncerty oraz kiermasze ceramiczne, przyciągające corocznie tysiące gości. Od wielu lat Bolesławiec współpracuje też ze stowarzyszeniami miast ceramiki we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Rumunii, Niemczech, Portugalii i Czechach, a w sposób szczególny z Europejskim Ugrupowaniem Współpracy Terytorialnej „Miasta Ceramiki”. W 2015 r. Gmina Miejska Bolesławiec została inicjatorem i członkiem-założycielem Stowarzyszenia Gmin Ceramicznych Rzeczypospolitej Polskiej, którego celem jest promocja i popularyzacja polskiej ceramiki na arenie międzynarodowej. W latach 2017-2018 w ramach działalności stowarzyszenia zorganizowano cykl wystaw promujących bolesławiecką ceramikę we Włoszech: w Vietri sul Mare, w Instytucie Polskim w Rzymie, w Anconie i w Faenzie, a także cykl wystaw prezentujących włoską ceramikę w Polsce: w Bolesławcu i we Włoskim Instytucie Kultury w Krakowie. Kolejnym krokiem w budowaniu sieci międzynarodowej współpracy jest podjęcie w 2020 r. starań o włączenie Bolesławca do Europejskiego Szlaku Ceramiki, jednego ze szlaków kulturowych certyfikowanych przez Radę Europy.

Głównym partnerem do współpracy i realizatorem licznych przedsięwzięć, działań z zakresu edukacji i promocji dziedzictwa kulturowego jest Muzeum Ceramiki w Bolesławcu. Nie zawsze samorządom udaje się tak efektywnie wykorzystywać potencjał muzeum i muzealników.

Czy ten olbrzymi zakres prac (liczne wystawy, prelekcje, konkursy, publikacje, wydarzenia) wynika z wyznaczania wspólnych kierunków działań, zadań? Czy może przyznawania dotacji lub ich finansowania? W czym tkwi tajemnica sukcesu tejże współpracy?

Anna Bober-Tubaj: Muzeum Ceramiki w Bolesławcu jest samorządową instytucją kultury. Aktywna współpraca muzeum z samorządem, przy zaangażowaniu licznych partnerów w kraju i za granicą, umożliwia realizację wielu międzynarodowych projektów dofinansowanych ze środków Unii Europejskiej bądź z innych źródeł. W ramach tych projektów wykonano wiele inwestycji (remonty budynków muzeum, modernizacje wystaw stałych, zakup wyposażenia i multimediów), a także tzw. działań miękkich – zorganizowano wystawy w Polsce i za granicą, wydano wielojęzyczne publikacje, przeprowadzono międzynarodowe konferencje, zrealizowano wiele cykli lekcji muzealnych i warsztatów. Gmina wspiera finansowo te przedsięwzięcia, zapewniając w budżecie wkład własny oraz prefinansując wydatki w projektach rozliczanych na zasadach refundacji.

Jednym z najważniejszych przedsięwzięć promujących lokalne dziedzictwo było stworzenie, a następnie rozbudowa transgranicznego szlaku turystycznego „Via Fabrilis”, prezentującego dawne rzemiosła i miejsca z nimi związane na pograniczu czesko-polskim. Koncepcja ta w 2012 r. została nagrodzona przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w konkursie „Polska Pięknieje – 7 Cudów Funduszy Europejskich”. Szlak, długości ok. 200 km, wiedzie obecnie przez 22 miejscowości na terenie Polski i Czech. W projekcie, realizowanym obecnie wspólnie przez Gminy Miejskie Bolesławiec, Kłodzko i Jaromieř oraz muzea działające w tych miastach, do szlaku zostanie włączonych kolejnych 11 miejscowości, a trasa zostanie wydłużona o 250 km po obu stronach granicy. We współpracujących ośrodkach uruchomione zostaną centra dawnych rzemiosł, organizujące działania na szlaku „Via Fabrilis”, wspierające rozwój turystyki: wystawy, warsztaty, pokazy rzemieślnicze. W Bolesławcu przy Muzeum Ceramiki powstanie Centrum Dawnych Technik Garncarskich, umożliwiające praktyczne poznanie tajników wykonywania i zdobienia lokalnej kamionki.

Liczne publikacje dotyczące historii Bolesławca i jego mieszkańców, szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego, to jeden z elementów promocji i edukacji. Czy są one w całości finansowane przez gminę, czy współfinansowane w ramach dotacji?

Anna Bober-Tubaj: Publikacje promujące historię i dziedzictwo kulturowe Bolesławca są wydawane głównie przez Muzeum Ceramiki lub we współpracy muzeum z wydziałami Urzędu Miasta. Środki na ich finansowanie pochodzą z budżetu miasta i są zapewniane albo w dotacjach bieżących (dla publikacji zaplanowanych w rocznym planie działalności muzeum), albo w dotacjach celowych (dla publikacji, których potrzeba wydania pojawiła się w trakcie roku). Spośród wydawnictw cyklicznych na szczególną uwagę zasługują publikacje będące formą nagrody dla laureatów dorocznego konkursu o nagrodę Prezydenta Miasta Bolesławiec na najlepszą pracę doktorską lub magisterską oraz wydawany od kilkunastu lat „Rocznik Bolesławiecki”, periodyk poświęcony historii i współczesności Bolesławca. Duża część publikacji wydawana jest też w ramach realizacji projektów, posiadających zewnętrzne dofinansowanie, głównie ze środków Unii Europejskiej. Część publikacji Muzeum Ceramiki wydaje na zlecenie różnego rodzaju instytucji i organizacji pozarządowych z wykorzystaniem różnorodnych źródeł dofinansowania.

Gminę Bolesławiec wyróżnia aktywna i efektywna współpraca z organizacjami pozarządowymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami oraz turystyki kulturowej.

Kto zwykle jest inicjatorem i motorem tych różnorodnych przedsięwzięć promujących walory dzieł architektury, kulturowego krajobrazu, w kreowaniu nowych szlaków turystycznych? Na czym polega i jak wygląda współpraca w tym zakresie? Które zrealizowane projekty zdaniem Państwa najbardziej służą turystyce prowadzonej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju?

Piotr Roman: W Bolesławcu aktywnie działają i współpracują ze sobą zarówno stowarzyszenia, jak i instytucje zachowujące i promujące dziedzictwo kulturowe regionu. Wieloletnie doświadczenie w realizacji projektów dofinansowanych ze środków zewnętrznych umożliwia też samorządowi intensywne zaangażowanie w budowanie krajowych i międzynarodowych sieci współpracy. Spośród wielu projektów warto wymienić przedsięwzięcia związane z tworzeniem sieci tras rowerowych na obszarze pogranicza, np. „Dolnośląską Autostradę Rowerową Wrocław – Drezno” czy rozbudowę szlaku „Via Fabrilis”. Ważnym przedsięwzięciem był również zakończony w 2020 r. projekt „REVIVAL! – Rewitalizacja historycznych miast Dolnego Śląska i Saksonii”, w ramach którego w Bolesławcu kontynuowano proces rewitalizacji starówki miejskiej poprzez rozwinięcie oferty kulturalnej oraz umieszczenie na bolesławieckim Rynku ceramicznych instalacji artystycznych.

Szczególnie cenną inicjatywą jest włączenie miasta w działalność międzynarodowych Szlaków Kulturowych Rady Europy: Destination Napoleon i European Route of Ceramics. Do największych wyzwań stojących obecnie przed samorządem należy realizacja projektu „Polska i Norwegia na Europejskim Szlaku Ceramiki: włączenie Bolesławca i Porsgrunn do międzynarodowej sieci współpracy miast o tradycjach ceramicznych”. W jego ramach przeprowadzona zostanie rewitalizacja jednego z najcenniejszych bolesławieckich zabytków – neogotyckiego pałacu Pücklera – z przeznaczeniem na nową siedzibę Muzeum Ceramiki[6].

oprac. Jadwiga Stęchły

[1] Uchwała Nr L /480/06 Rady Miasta Bolesławiec z dnia 28 czerwca 2006 r. w sprawie wyrażenia woli przystąpienia do programu „Nowa Starówka”.

[2] Uchwała Nr XLII/351/09 z dnia 26 sierpnia 2009 r.

[3] Uchwała nr XLIX/499/2018 Rady Miasta Bolesławiec z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie określania zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków (z późn. zm.).

[4] W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2007-2013, Priorytet 9. Odnowa zdegradowanych obszarów miejskich na terenie Dolnego Śląska (Miasta).

[5] Uchwała nr VI/70/2015 Rady Miasta Bolesławiec z dnia 29 kwietnia 2015 r. w sprawie zmian w budżecie miasta na 2015 r.

[6] Projekt uzyskał dofinansowanie z Mechanizmu Finansowego EOG w ramach Programu Kultura i będzie realizowany wspólnie z norweskim partnerem Telemark Museum w Skien w latach 2021-2024.