Wieża ciśnień w Malborku – zadbany zabytek techniki

Jeszcze niedawno nieaktywna wieża ciśnień w Malborku dziś stała się swoistym symbolem lokalnej rewitalizacji. Dzięki umiejscowieniu na styku obszaru rewitalizacji z lepiej funkcjonującym terenem północnym, otwiera go, przyciągając zarówno lokalną społeczność, jak i turystów. Daje to nadzieję na zszycie na nowo struktury miasta, podzielonej niegdyś arterią komunikacyjną, przekładając się zarazem na pobudzenie gospodarcze i poprawę sytuacji społecznej mieszkańców rewitalizowanych terenów.

Tak jak historycznie wieża ciśnień, która działając na zasadzie naczyń połączonych poprzez sieć przecinających miasto wodociągów, miała poprawić byt mieszkańców, tak realizowana z jej udziałem rewitalizacja poprzez integralność działań ma za zadanie poprawić jakość życia mieszkańców jej obszaru.

Obiekt zdobył nagrodę Narodowego Instytutu Dziedzictwa “Zabytek zadbany” w kategorii „Zabytek techniki” za wzorowe prace remontowe i konserwatorskie wieży ciśnień w Malborku, które pozwoliły na utrzymanie integralności zabytku techniki wraz z jego wyposażeniem oraz za umiejętne dostosowanie nowych funkcji społecznych i użytkowych do specyfiki obiektu.

Sięgając do historii

Warto zaznaczyć, że pierwsze wodociągi w Malborku powstały już w średniowieczu i do 1904 r. zasilały jedenaście ulicznych zdrojów. Składały się z drewnianych rur czerpiących wodę z przecinającej miasto Młynówki, kanału wodnego, zwanego także Kanałem Juranda, zrealizowanego przez Krzyżaków w latach 1280-1320. Decyzja o budowie nowoczesnego  wodociągu i kanalizacji podjęta została przez malborski magistrat po dwóch wielkich pożarach w 1899 i 1902 r., które znacząco zniszczyły zabudowę  Starego Miasta. W ramach tego przedsięwzięcia powstała górująca w panoramie miasta 30-metrowa neogotycka wieża ciśnień zrealizowana przez firmę Windschild & Langelot KG oraz sieć miejska. Wieża mieściła zbiornik o pojemności 500 metrów sześciennych wody, a jej budowa ukończona została w 1905 r. Na sieć miejską składały się z rur o średnicy od 80 do 300 mm i 120 hydrantów nad i pod poziomem ulicy, a ich realizacja trwała do 1906 r.

Malbork, budowa wodociągu na terenie obecnego Placu Słowiańskiego, w tle widoczna wieża ciśnień, źródło: arch. Muzeum Zamkowe w Malborku, sygn. MZM/DH/845/6

Architektura budynku

Stylistyka obiektu, podążając za XIX w. modą oraz fascynacją odbudową krzyżackiej warowni, nawiązywać miała do architektury średniowiecznego zamku. Na planie ośmioboku oparto zwartą, 5-kondygnacyjną bryłę, zwężającą się ku górze. W przyziemiu zastosowano dwumetrowy cokół z ciosanego kamienia. Elewacja wieży podzielona została pionowo ośmioma wąskimi pilastrami, wyprowadzonymi z naroży ośmiokątnego cokołu. W połowie wysokości pilastrów zlokalizowano kamienne konsolki podtrzymujące kolumienki. Głowice konsolek wsparły fryz arkadowy. Ponad nimi nadwieszona została, ośmioboczna, najwyższa kondygnacja wieży, zakończona neogotyckim fryzem i czterema szczytami z pinaklami. Całość przykryta została ceramicznym dachem o formie ostrosłupa, zakończonym chorągiewką z datą „1905”. W elewacji ceglanej umieszczono ostrołukowe okna, kształtem nawiązujące do otworów strzelniczych. W przyziemiu elewacji północnej zlokalizowano neogotycki portal wejściowy.

Prace konserwatorskie i adaptacyjne dostosowujące budynek do nowych funkcji

W ramach działań rewitalizacyjnych, na podstawie analizy stanu zachowania oraz przyczyn zniszczeń zabytku sformułowane zostały wytyczne oraz koncepcja prac konserwatorskich i restauratorskich, stanowiące punkt wyjścia do wykonania remontu. Program prac został podzielony na dwa etapy. Pierwszy etap obejmował zadania niezbędne do wykonania jako prace przy elewacji, mające na celu zapobieżenie dalszej dewastacji obiektu, przez działania skierowane na poprawę stanu technicznego, usunięcie przyczyn destrukcji i przywrócenie poszczególnym elementom właściwości technicznych i estetycznych. Drugi etap prac objął wykonanie pełnego zakresu prac konserwatorskich, renowacyjnych i budowlanych zmierzających do adaptacji wnętrz poprzez nadanie im nowych funkcji z poszanowaniem oryginalnych elementów wystroju i wyposażenia, w tym historycznego zbiornika na wodę, stalowych rur zasilających, krętej klatki schodowej i stalowej konstrukcji dachu wieżowego oraz otwartości wnętrza, pierwotnie pozbawionego podziałów.

W celu osiągnięcia skutecznych i trwałych efektów prac na obiekcie przeprowadzone zostały badania konserwatorskie. Miały one na celu zarówno szczegółowe ustalenie struktury budowlanej zabytku, stanu zachowania materiałów i przyczyn powstawania zniszczeń, jak i weryfikację przyjętej metodyki konserwatorskiej. W celu określenia właściwej kolorystyki tynków oraz powłok i przedstawień malarskich uzupełniono je o badania stratygraficzne. Ostateczna kolorystyka określona została na bazie prób kolorystycznych na obiekcie.

Przed wykonaniem wymian stolarek i ślusarek okiennych oraz uzupełnień historycznych balustrad schodów wykonano inwentaryzację rysunkową i fotograficzną oryginalnych elementów na których formie bazowały elementy nowoprojektowane.

Prace konserwatorskie elewacji rozpoczęto od wykonania prób usuwania nawarstwień w celu uniknięcia naturalnego spieku ceramiki i kamienia oraz nie wypłukania spoinowania. Cegły i kształtki (21 rodzajów kształtek) wykonane zostały na zamówienie. Część rekonstruowanych kształtek np. czołganki szczytów pinakli, została zrekonstruowana metodą sztukatorską, przez odlew wykonany z mieszaniny zapraw barwionych w masie pigmentami mineralnymi z dodatkiem plastyfikatora. Metodą odlewu zrekonstruowany został kwiaton wieńczący tympanon portalu wejściowego. Kształt elementu zwieńczenia został ustalony na podstawie analizy wzorników ceramicznych detali architektonicznych z końca XIX i początku XX wieku. Podstawę kwiatonu dopasowano do istniejącego na obiekcie wielokątnego cokołu.

Przeprowadzając rekonstrukcję przestrzegano zasad odwracalności zabiegów. Przy opracowywaniu metod rekonstrukcji i doborze materiałów zachowywano kompromis pomiędzy techniką oryginału, będącą ważnym nośnikiem autentyzmu, a nowoczesnymi technikami konserwatorskimi.

Współczesne funkcje wieży ciśnień

Wieża ciśnień w Malborku jest przykładem zabytku oswojonego. Już w założeniu obiekt miał być otwarty na mieszkańców i dla mieszkańców, co zainicjowano podczas inauguracji działalności placówki. Wspólnie wykonany przez wszystkich odwiedzjących obraz z mozaiki do dziś zdobi wejście do budynku.

Adaptacja budynku miała na celu nie tylko wprowadzenie konkretnych działań z zakresu wsparcia społecznego, ale także wykorzystanie potencjału obiektu o znacznych wartościach historycznych i architektonicznych. Została dofinansowana przez środki zewnętrzne w ramach realizacji zintegrowanego projektu rewitalizacyjnego pn. “Malbork na +” składającego się z dwóch równolegle realizowanych modułów projektu – inwestycyjnego i społecznego. Współfinansowanie pochodziło z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020.

W obiekcie, który przez lata stał pusty, obecnie odbywają się działania aktywizujące i integrujące mieszkańców Śródmieścia oraz zwiększające im dostęp do kultury. Wydzielono w nim pomieszczenia stanowiące miejsca do aktywności w grupach, jak i większą przestrzeń w przeciętym dawnym zbiorniku na wodę, która jest ciekawym miejscem spotkań lokalnej społeczności. W budynku zainstalowano windę.

Po zakończeniu prac modernizacyjnych obiekt został przekazany w zarzadzanie Miejskiemu Centrum Kultury i Edukacji w Malborku. Na obecnym etapie funkcjonowanie obiektu opiera się na trzech zasadniczych filarach.

Zaangażowanie społeczne

Od samego początku, czyli od roku 2019, w budynku funkcjonuje Klub Młodzieżowy „Wieża”. Placówka prowadzona przez Związek Harcerstwa Polskiego Chorągiew Gdańska, który wspólnie z Miastem Malbork i Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej czynnie uczestniczy w działaniach rewitalizacyjnych. W ramach działalności klubu animatorzy realizują szereg inicjatyw aktywizujących i włączających młodzież w życie miasta.

Należy zaznaczyć, że działania Klubu Młodzieżowego „Wieża” są ściśle sprzężone z aktywnością innej placówki wsparcia dziennego prowadzonej w ramach malborskiej rewitalizacji przez ZHP Chorągiew Gdańska i adresowanej do dzieci oraz ich rodziców lub opiekunów. Uzupełniają się one wzajemnie w swojej działalności, dzięki czemu wymiar realizowanych zadań nie jest wyłącznie punktowy, a rozprzestrzenia się na cały obszar rewitalizacji. Z inicjatywy ZHP Chorągiew Gdańska we współpracy z dziećmi i młodzieżą oraz pracownikami samorządowymi co roku na obszarze rewitalizacji organizowany jest Dzień Sąsiada.

Budowanie poczucia lokalnej tożsamości

Z pasji do miasta oraz z chęci dzielenia się jego historią Oddział Przewodnicki PTTK im. Stefana Dubyny w Malborku organizuje spacery po obszarze rewitalizacji, których nieodłącznym punktem jest zwiedzanie wieży ciśnień i podziwianie Malborka z poziomu punktu widokowego znajdującego się na wysokości ok. 30 metrów. Malborskie Centrum Kultury i Edukacji uzupełniając działalność PTTK umożliwiło zwiedzanie malborskiego zabytku techniki z przewodnikiem, który przybliża historię wodociągów w mieście i podczas oprowadzania wskazuje na zastosowanie w trakcie budowy wieży ciekawych rozwiązań technicznych. Zwiedzanie wieży ciśnień jest całkowicie bezpłatne i stało się ciekawą atrakcją turystyczną na mapie Malborka.

W obiekcie funkcjonował także punkt rewitalizacji prowadzony przez malborską spółdzielnię socjalną „Fabryka Tytoniu”, jednak nie przetrwał podczas pandemii. Obecnie zadania z tego zakresu realizują urzędnicy miejscy.

Promowanie lokalnych pasjonatów

Działalność prowadzona w obiekcie skupia się także na przedstawianiu dokonań lokalnych pasjonatów. Przykładem są tutaj kawiarenki podróżnicze prowadzone przez Oddział Przewodnicki PTTK im. Stefana Dubyny w Malborku, w ramach których lokalni podróżnicy dzielą się swoimi przygodami z różnych zakątków kraju i świata. Prowadzący przy kawie i herbacie zachęcają wszystkich do podróżowania, do poznawania nie tylko miejsc, obiektów i krajobrazów, lecz także ludzi i reprezentowanych przez nich kultur.

W wieży ciśnień organizowane są także wystawy prac lokalnych artystów.  Ciekawym przykładem działań tego typu była  organizowana we współpracy z malborską filią Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Gdańsku wystawa pn. „Drugie życie książki – wędrówka do krainy baśniowych bohaterów”.

Dzięki działaniom ukierunkowanym na promowanie lokalnych pasjonatów czy liderów mieszkańcy budują bardzie zwarte i wzajemnie wspierające się społeczności i wychodzą z propozycją organizacji różnych inicjatyw lokalnych, dzięki którym oferta obiektu będzie się w przyszłości rozwijać.

Malborska rewitalizacja posiada bardzo szeroki zasięg, dzięki czemu odrestaurowana wieża ciśnień zyskuje przepiękne sąsiedztwo w postaci wyremontowanych zabytkowych kamienic  i skwerów na obszarze rewitalizacji. Rewitalizacja jest obecnie naczelną polityką rozwojową Malborka, co daje gwarancję kontynuacji idei zszycia miasta nie tylko na poziomie infrastrukturalnym, ale przede wszystkim na poziomie włączającego dialogu społecznego.