Sposoby zabezpieczenia zabytków przed dewastacją

Artykuł odpowiada na pytanie w jaki sposób skutecznie zabezpieczyć obiekt zabytkowy w szczególności jeśli jest nieużytkowany. Co należy chronić i na co zwracać uwagę. Jak łączyć nowoczesne środki techniczne z tradycyjnymi zabezpieczeniami i ochroną osobową.

Zgodnie z art. 5 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. z 2022 poz. 840), „Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela polega w szczególności na zapewnieniu warunków prowadzenia prac konserwatorskich i robót budowlanych przy zabytku oraz zabezpieczeniu i utrzymaniu zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie. Właściciel ma obowiązek podjęcia działań mających na celu zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek wartości zabytku. Na właścicielu spoczywa odpowiedzialność za nie dopuszczenie do kradzieży zabytku, kradzieży jego wyposażenia lub poszczególnych jego części, za nie dopuszczenie do jego dewastacji czy rozmyślnego uszkadzania. Niedopuszczalne jest także uszkadzanie zabytku, niszczenie zabytku, jego dewastacja, zmniejszanie jego wartości dokonywane przez właściciela obiektu lub na jego zlecenie”. Zgodnie z art. 110 Ustawy o ochronie zabytków, „Kto będąc właścicielem lub posiadaczem zabytku nie zabezpieczył go w należyty sposób przed uszkodzeniem, zniszczeniem, zaginięciem lub kradzieżą, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. W razie popełnienia takiego wykroczenia można orzec nawiązkę do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami”. Natomiast z art. 108 Ustawy o ochronie zabytków wynika, że kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Zapewnienie ochrony wyposażenia zabytku

Należy jednocześnie pamiętać, że o wartości zabytku świadczą nie tylko mury zewnętrzne, ale też oryginale wyposażenie wnętrz – niezależnie czy są to historyczne meble czy też maszyny produkcyjne lub urządzenia techniczne, a nawet okładziny ścienne, czy pozostałości po byłych pracownikach zakładów przemysłowych. W wielu muzeach eksponuje się stare narzędzia, kaski, ubrania pracownicze, a nawet świadectwa sposobu działania urządzeń w postaci specyficznych zabrudzeń czy odpadów poprodukcyjnych, wynikających z pierwotnego charakteru miejsca lub odbywającego się w nim procesu technologicznego. Dlatego też działania remontowe przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków są obwarowane koniecznością uzyskiwania pozwoleń konserwatorskich, tak aby w toku ich wydawania możliwe było ocenienie jak planowane inwestycje wpłyną na wartość historyczną obiektu i które z wyżej wymienionych obiektów można usunąć bądź przekształcić bez uszczerbku dla wartości chronionego obiektu. Przed dewastacją, kradzieżą czy zniszczeniem należy chronić nie tylko elementy budynków, ale również elementy wyposażenia i przedmioty świadczące o poprzednim sposobie użytkowania obiektów.

Właściciel powinien dobrać odpowiednie do sytuacji środki ochronne. W przypadku ochrony zabytkowych budynków lub zespołów zabudowy, skuteczne jest jedynie połączenie trzech kluczowych aspektów, które opisane są poniżej.

Zapewnienie ochrony osobowej lub grup interwencyjnych

W tym aspekcie niezbędne jest dobranie odpowiedniej ilości pracowników lub odpowiedniego czasu reakcji grupy interwencyjnej. Praktycznie niewykonalne jest, by pojedyncza osoba dopilnowała większego obszaru zabudowanego kilkoma obiektami. Sprawcami włamań są najczęściej nie pojedyncze osoby, a dwu- lub kilkuosobowe grupy. W takim przypadku pojedynczy pracownik ochrony ma niewielkie szanse zapobiegnięcia kradzieży czy dewastacji, ponadto opuszczając swoje stanowisko „kontrolne”, nie jest wstanie zarejestrować kolejnych naruszeń terenu chronionego. Rozległość terenu sprawia, że dotarcie do miejsca naruszenia strefy chronionej bez odpowiednich środków transportu trwa zbyt długo. W wielu przypadkach, nie dość że ochrona takich obiektów jest powierzana pojedynczym, źle wyposażonym pracownikom ochrony, ale też bardzo często okazują się nimi osoby w podeszłym wieku. Sprawia to, że ochrona ta jest całkowicie nieskuteczna. Gdy bierze się  pod uwagę konieczność pracy przez całą dobę, siedem dni w tygodniu, niezbędne jest zatrudnienie co najmniej 3 pracowników aby zapewnić stale jedną osobę pełniącą dyżur na posterunku. Jak wykazano, często jest to i tak nieskuteczne. Dlatego też, skuteczna ochrona przy rozległym terenie powinna składać się z kilku osób pełniących dyżury jednocześnie lub też jednej osoby mającej wsparcie grup interwencyjnych. W takim przypadku do zadań dyżurującego należy identyfikacja zagrożenia i powiadomienie – w razie konieczności – wieloosobowej grupy interwencyjnej.

Zabezpieczenia terenu przynależącego do zabytku

W ramach zabezpieczenia terenu niezbędne jest ogrodzenie całego terenu oraz utrzymywanie ogrodzenia w odpowiednim stanie technicznym, aby utrudnić osobom niepowołanym przedostanie się w pobliże chronionego obiektu. Teren może pozostać nieogrodzony jedynie wówczas, gdy obiekty są wyremontowane, użytkowane i każdy posiada własne zabezpieczenia przed dewastacją czy kradzieżą. W przypadku budynków nieużytkowanych oraz obiektów w złym stanie technicznym, ogrodzenie z jednej strony wyznacza strefę bezpieczeństwa z uwagi na ryzyko możliwego zawalenia fragmentu budowli, z drugiej zaś strony stanowi bufor chroniący przed przedostaniem się do obiektu osób niepowołanych. Brak ogrodzenia powoduje bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia, a także zagrożenie dewastacją. Wskazane jest także zastosowanie czujników ruchu połączonych z centrum monitorowania, tak aby każde naruszenie strefy chronionej powodowało reakcję ochrony obiektu. W ten sposób osoby niepowołane utrzymywane są w dystansie względem chronionego obiektu. Brak reakcji ochrony na wtargnięcie na teren chroniony prowadzi nieuchronnie do uszkodzenia zabytkowego budynku. Z reguły są to uszkodzenia okien lub drzwi, przez które najłatwiej dostać się do wnętrza obiektów chronionych. W kolejnych etapach może dojść do dewastacji i kradzieży wewnątrz danego obiektu, rozpoczynając od obiektów ruchomych, a skończywszy na wyrywaniu i wypalaniu poszczególnych metalowych elementów konstrukcyjnych, co może prowadzić do zawalenia się zabytku lub jego części.

Wykorzystanie urządzeń technicznych alarmowych i monitorujących

W tym miejscu należy podkreślić, że instalacja urządzeń alarmowych emitujących dźwięk i światło, lecz nie podłączonych do systemów monitoringu z reguły nie ma żadnego sensu. Skuteczne zabezpieczenie obiektu musi opierać się na systemie dobrej jakości kamer pokrywających cały obszar chroniony, z możliwością obserwacji zarówno w dzień jak i w nocy. Kamery te powinny być sprzężone z centrum monitoringu (niezależnie czy centrum to znajduje się w obrębie chronionych zabudowań czy też poza obszarem w wyspecjalizowanym centrum monitoringu). Współczesna technologia pozwala na wsparcie działań osobowych programami komputerowymi stale analizującymi obrazy spływające z kamer i alarmującymi obsługę centrum o zidentyfikowanych zagrożeniach. Pozwala to na skuteczniejsze działania ochronne. Ponadto, oprócz kamer – zarówno w otoczeniu, jak i we wnętrzach –  standardowym wyposażeniem są obecnie czujniki ruchu. Wkroczenie na teren zabezpieczony w ten sposób powoduje wysłanie sygnału do centrum monitoringu ze wskazaniem lokalizacji takiego incydentu. Umożliwia to szybką interwencję i ujęcie osób włamujących się na teren chroniony.

Obowiązek informacyjny spoczywający na właścicielu zabytku

Właściciele obiektów zabytkowych powinni pamiętać, że o każdym włamaniu, kradzieży, dewastacji, uszkodzeniu, zniszczeniu lub zagrożeniu dla zabytku należy powiadomić wojewódzkiego konserwatora zabytków nie później niż w terminie 14 dni od dnia powzięcia wiadomości o wystąpieniu zdarzenia, lub wystąpieniu zagrożenia, do czego jest zobowiązany na mocy art. 107a Ustawy o ochronie zabytków.

Podsumowanie

Mając na uwadze powyższe należy stwierdzić, że zapewnienie skutecznej ochrony dużego obiektu lub zespołu zabudowy za pomocą jednego pracownika ochrony pozbawionego wsparcia kolejnych pracowników lub grup interwencyjnych jest niewykonalne. Stosowane systemy monitoringu muszą być efektywne, pokrywać cały obszar chroniony, powinny być wyposażone w czujniki ruchu oraz w kamery dostosowane do obserwacji nocnej. Jedynie połączenie trwałego wygrodzenia terenu z efektywną wieloosobową ochroną wspieraną urządzeniami sygnalizacyjnymi, alarmowymi i monitorującymi, może zapewnić skuteczną ochronę wyłączonego z użytkowania zespołu obiektów zabytkowych.

dr inż. arch. Łukasz Urbańczyk – absolwent wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, przewód doktorski przeprowadził na wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, pracownik Urzędu Miasta Ruda Śląska, od 2008 roku pełni funkcję Miejskiego Konserwatora Zabytków w Rudzie Śląskiej, prezes zarządu Górnośląskiego Oddziału Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, członek Śląskiej Okręgowej Izby Architektów RP posiada uprawnienia budowlane do projektowania i kierowania robotami budowlanymi bez ograniczeń w specjalności architektonicznej, członek Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP), ekspert Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego w latach 2008-2020, wykładowca akademicki, wyróżniony odznaką honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej” przyznaną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Przeprowadził i nadzorował remonty ponad stu zabytkowych obiektów. Prowadził wiele szkoleń m.in. dla okręgowych izb budownictwa oraz narodowego instytutu dziedzictwa z zakresu ochrony zabytków oraz rewitalizacji. Autor licznych opracowań badawczo wdrożeniowych oraz publikacji naukowych.