Rola wojewódzkich konserwatorów zabytków w postępowaniu karnym dotyczącym przestępstw skierowanym przeciw zabytkom

Postępowanie karne prowadzone w sprawie przestępstw przeciwko zabytkom nakłada szereg obowiązków na organy ochrony zabytków. Wiedza na ten temat umożliwia efektywną współpracę pomiędzy wszystkimi stronami, w których interesie leży odpowiednia kwalifikacja czynów zabronionych oraz nałożenie stosownych sankcji.

Obowiązki wojewódzkiego konserwatora zabytków związane z uzyskaniem informacji o możliwości popełnienia przestępstwa przeciwko zabytkom.

W związku z realizacją obowiązków wynikających z przepisów u.o.z.o.z. pracownicy urzędów ochrony zabytków mogą dowiedzieć się o okolicznościach wskazujących na możliwość popełnienia przestępstwa skierowanego przeciwko zabytkom. Przykładowo podczaskontroli przestrzegania i stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami pracownicy urzędu ochrony zabytków mogą odkryć, że wpisany do rejestru zabytków budynek został zburzony. Jeżeli zniszczenie zabytku nie wynika z nagłego działania sił przyrody o charakterze katastrofy (np. powódź), to niewątpliwe w takiej sytuacji istnieje obowiązek zawiadomienia o możliwości popełnieniu przestępstwa zniszczenia zabytku z art. 108 u.o.z.o.z. W Art. 41 u.o.z.o.z. wskazuje bowiem, że w razie stwierdzenia, że działanie lub zaniechanie kontrolowanej osoby fizycznej albo kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub jej pracownika narusza przepisy art. 108-118 ustawy, Wojewódzki Konserwator Zabytków kieruje odpowiednio do Policji, prokuratury albo sądu zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia. Podobnie obowiązkiem wojewódzkiego konserwatora zabytków powinno być zawiadomienie organów ścigania w sytuacji, gdy dowie się on o tym, że pomimo upłynięcia terminu ważności pozwolenia na czasowy wywóz zabytku za granicę zabytek nie został przywieziony z powrotem na teren RP. Sytuacji, w których wojewódzki konserwator zabytków może powziąć informacje, iż doszło do przestępstwa skierowanego przeciwko zabytkom może być wiele. Zniszczenie i grabież stanowiska archeologicznego, kradzież zabytku z kościoła czy wywóz za granice zabytku wpisanego do rejestru to tylko niektóre przykładowe czyny, w których ujawnieniu mogą uczestniczyć pracownicy urzędu ochrony zabytków. W każdym z takich przypadków istnieje obowiązek wynikający z art. 304 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t. j. Dz. U. z 2021 r., poz. 534 ze zm.) zgodnie z którym „instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa”. Brak niezwłocznego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, pomimo iż wojewódzki konserwator zabytków posiadał wiedzę iż doszło do czynu zabronionego, może w niektórych sytuacjach narażać go na odpowiedzialność z art 231 k.k. czyli przestępstwa niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza publicznego.

Obowiązki wynikające z przepisów Kodeksu Postępowania Karnego.

Zawiadamiając organy ścigania wojewódzki konserwator zabytków powinien pamiętać, że pomimo istnienia różnych form składania zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa najskuteczniejsze w praktyce będzie zawiadomienie pisemne.  Powinno ono spełniać wymogi pisma procesowego wskazane w art. 119 K.P.K.. Zawiadomienie powinno zawierać w szczególności:

• Oznaczenie organu, do którego jest skierowane (wraz z adresem);
• oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo, a także – w pierwszym piśmie złożonym w sprawie:

1. a) oświadczenie wnoszącego pismo będącego podmiotem niepublicznym, o którym mowa w art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 18 listopada 2020 r. o doręczeniach elektronicznych, o wyrażeniu zgody na dokonywanie doręczeń na adres do doręczeń elektronicznych, wraz ze wskazaniem tego adresu albo braku takiej zgody, chyba że takie oświadczenie już zostało przez niego w tym postępowaniu złożone,

• numer telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej lub oświadczenie o ich nieposiadaniu;

• Opis sprawy, której dotyczy zawiadomienie;
• Datę i podpis składającego zawiadomienie.

Przygotowując zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa dotyczącego poszczególnych czynów godzących w zabytek należy zwrócić uwagę na opisanie wartości historycznych, artystycznych lub naukowych, które posiada dany obiekt. Zwłaszcza zawiadamiając o przypadku możliwości popełnienia przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia zabytku z art. 108 u.o.z.o.z. należy wykazywać dużą szkodliwość społeczną takich czynów. Niestety jak wskazują eksperci w sprawach przestępstw przeciwko dziedzictwu kulturowemu istnieje praktyka umarzania postępowań karnych ze względu na „niską społeczną szkodliwość czynu”, gdzie pojęcie to jest stosowane jako wytrych pozwalając organom ścigania „pozbywać się” uciążliwych i kłopotliwych postępowań[1] .

W przypadku wykazania w przesłanym zawiadomieniu o możliwości popełnienia przestępstwa, że czyn polegający na zniszczeniu danego zabytku godzi w znacznym stopniu w wartości istotne dla społeczeństwa, jakimi jest zachowanie swojego dziedzictwa kulturowego, znacznie zwiększy to prawdopodobieństwo, że postępowanie nie zostanie umorzone ze względu na ww. przesłankę. Stąd bardzo istotne jest, aby w zawiadomieniu, oprócz wykazania niezbędnych elementów formalnych, zawrzeć rozbudowane uzasadnienie odnoszące się do społecznej szkodliwości czynu i wartości zabytku z punktu widzenia interesu społecznego. Przykładowo – informacja o zburzeniu XVIII-wiecznego budynku wpisanego do rejestru zabytków powinna w zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa zawierać również wskazanie na szczególne wartości, które były podstawą wpisania obiektu do rejestru.

W informacjach uprawdopodabniających popełnienie przestępstwa wskazanego w art. 109 u.o.z.o.z. wojewódzcy konserwatorzy z najczęściej spotykają się z formą popełniania tego czynu poprzez nieprzywiezienie zabytku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie ważności pozwolenia. Wiąże się to z faktem, że występują oni jako organy wystawiające pozwolenia na czasowy wywóz zabytku oraz na podstawie art. 57 u.o.z.o.z. kontrolują jego przywóz. W praktyce zawiadamiając o możliwości popełnienia przestępstwa należy zwrócić uwagę na wskazanie dat związanych z terminem ważności pozwolenia, a także wskazać na możliwe miejsce przechowywania zabytku za granicą, ponieważ w niektórych sytuacjach niezbędne może być poszukiwanie i zatrzymanie zabytku w ramach procedur pomocy prawnej. Przykładowo,- wojewódzki konserwator zabytków, który na podstawie art. 53 u.o.z.o.z. wydał jednorazowe pozwolenie na czasowy wywóz zabytku za granicę na wpisany do rejestru zabytków XVII-wieczny obraz i po upływie terminu ważności pozwolenia nie otrzymał informacji o powrocie tego zabytku na teren RP. Organ nie może się również skontaktować z właścicielem zabytku, który uzyskał pozwolenie na czasowy wywóz i jednocześnie do urzędu wpływa informacja, że przedmiotowy obraz jest wystawiony na zagranicznej aukcji dzieł sztuki. W takiej sytuacji wojewódzki konserwator zabytków powinien wnioskować w zawiadomieniu o możliwości popełnienia przestępstwa również o podjęcie działań związanych z zabezpieczeniem zabytku za granicą.

Szczególne obowiązki informacyjne wojewódzkich konserwatorów zabytków związane z uzyskaniem wiadomości o popełnieniu przestępstwa przeciwko zabytkom 

Zgodnie z art. 23 ust. 2 u.o.z.o.z. wojewódzki konserwator zabytków, organy Policji, Straży Granicznej, Krajowa Administracja Skarbowa, prokuratura oraz dyrektorzy muzeów i bibliotek, będących instytucjami kultury są obowiązani niezwłocznie przekazywać, w celu ujęcia w wykazie, Generalnemu Konserwatorowi Zabytków informacje o zabytku skradzionym lub wywiezionym za granicę niezgodnie z prawem. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem wskazuje w § 19, jakie informacje powinny się znajdować w karcie informacyjnej wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Zgodnie z tym w karcie umieszcza się w szczególności następujące dane:

• Określenie rodzaju i nazwy własnej zabytku;
• Opis zabytku z podaniem wymiarów oraz materiałów i technik użytych do jego wykonania;
• Określenie właściciela lub posiadacza zabytku;
• Wskazanie miejsca kradzieży zabytku;
• Określenie daty kradzieży lub wywiezienia za granicę zabytku niezgodnie z prawem;
• Informację, czy zabytek wpisany jest do rejestru zabytków lub czy znajduje się w krajowej ewidencji zabytków;
• Jeżeli jest to możliwe, do karty informacyjnej zabytku dołącza się jego zdjęcie.

Krajowy wykaz zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem jest administrowany przez Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu. Inną istotną możliwością dla wojewódzkich konserwatorów zabytków jest wnioskowanie o wpis zabytku utraconego przez właściciela w wyniku popełnienia czynu zabronionego określonego w art. 278 § 1 i 3, art. 279 § 1, art. 280‒283 albo art. 284 § 1‒3 k.k. do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury, którego funkcjonowanie reguluje rozdział 2a u.o.z.o.z.

Wojewódzki konserwator zabytków jako oskarżyciel posiłkowy w sprawach związanych z przestępstwami przeciwko zabytkom. 

Zgodnie za art. 95 ust 2 u.o.z.o.z. minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub wojewódzki konserwator zabytków mogą występować na zasadach przewidzianych dla pokrzywdzonego i oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu karnym w sprawach dotyczących czynów zabronionych zagrażających ochronie zabytków, dziedzictwu kulturowemu, w tym zbiorom publicznym, restytucji dóbr kultury, w tym zwrotowi dóbr kultury wyprowadzonych z naruszeniem prawa z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności czynów określonych w rozdziale 11. W doktrynie zwraca się uwagę na pozytywną rolę, jaką może w takim przypadku odegrać wojewódzki konserwator zabytków posiłkujący się posiadaną przez siebie wiedzą, dynamizując przebieg postępowania i wykorzystując posiadaną inicjatywę dowodową[2]. Instytucja państwowa występując w roli oskarżyciela posiłkowego może być reprezentowana przez swojego pracownika, a nie tylko przez adwokata lub radcę prawnego, co faktycznie może ograniczać możliwość występowania w postępowaniu ze względu na koszty ustanowienia takiego pełnomocnika. Pracownik instytucji nie może jednak sporządzić i wnieść subsydiarnego aktu oskarżenia ponieważ jest on obwarowany przymusem radcowsko-adwokackim[3] . Uprawnienia oskarżyciela posiłkowego regulują przepisy 53-58 K.P.K. Wykorzystanie przez wojewódzkich konserwatorów zabytków możliwości występowania jako oskarżyciel posiłkowy mogą w praktyce wzmocnić współpracę z organami ścigania prowadzącymi postępowania, doprowadzając do skazania sprawcy[4]

[1] K. Zeidler, Społeczna szkodliwość czynu a przestępstwa przeciwko dziedzictwu kultury [w]: M. Trzciński, O. Jakubowski (red.), Przestępczość przeciwko dziedzictwu kulturowemu. Diagnoza, zapobieganie, zwalczanie, Wrocław 2016.

[2] A. Gerecka-Żołyńska, Rozważania wokół współczesnych problemów karnoprawnej i karnoprocesowej ochrony zabytków, (w:) W. Szafrański (red.), Wokół problematyki zabytków i dzieł sztuki, T. 1, Poznań 2007, s.140.

[3] K. T.Boratyńska, A. Górski, Kodeks postępowania karnego – komentarz, wydanie 2, Warszawa 2007, s 158.

[4] O. Jakubowski, Wykorzystanie unormowań art. 95 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami do walki z przestępczością przeciwko dziedzictwu narodowemu – propozycje rozwiązań, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne, nr 8, 2011, s 52.

Źródła prawne:

Kodeks Karny.

Kodeks Postępowania Karnego.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkieji gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem.

Autorzy: Katarzyna Zalasińska, Olgierd Jakubowski, [aktualizacja: Jacek Brudnicki; stan prawny na 31.07.2021].