Rola ewidencji zabytków archeologicznych

Zabytki archeologiczne (stanowiska archeologiczne), tak jak inne zabytki nieruchome, są wprowadzane do ewidencji zabytków. Obecnie w zasobach Krajowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych znajduje się ok. 500 000 stanowisk archeologicznych.  

Ewidencja zabytków archeologicznych ma za zadanie informowanie o obecności w danym miejscu nieruchomego zabytku archeologicznego. Zgodnie z przepisami, kto zamierza realizować roboty ziemne na terenie, gdzie znajdują się zabytki archeologiczne, prowadzić roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub ewidencji zabytków objętym ochroną na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, planuje zmiany charakteru dotychczasowego przeznaczenia terenu, które mogą doprowadzić do przekształcenia lub uszkodzenia zabytku archeologicznego (stanowiska archeologicznego), jest zobowiązany przeprowadzić (czyli sfinansować) badania archeologiczne w zakresie ustalonym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.

To ewidencja zabytków jest podstawowym narzędziem służącym do ochrony dziedzictwa archeologicznego w procesie inwestycyjnym. Na podstawie dokumentacji ewidencyjnej dokonuje się ustaleń w sprawie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowych, decyzjach o ustaleniu linii kolejowych lub decyzjach o zezwoleniach na realizację inwestycji w zakresie lotnisk użytku publicznego, studium uwarunkowań i kierunku zagospodarowania przestrzennego gminy, a także innych dokumentach wymagających uwzględnienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Przed rozpoczęciem inwestycji zawsze należy sprawdzić, czy na jej obszarze nie znajdują się stanowiska archeologiczne, czyli innymi słowy, czy nie ma tam zabytków archeologicznych w gminnej bądź wojewódzkiej ewidencji zabytków. Właściciel lub zarządca terenu, na którym znajduje się zabytek (także zabytek archeologiczny) ujęty w wojewódzkiej ewidencji zabytków ma określone obowiązki. Powinien niezwłocznie zawiadomić wojewódzkiego konserwatora zabytków o uszkodzeniu zabytku, a także o zagrożeniu dla zabytku, a także zmianach dotyczących jego stanu prawnego. Niedopełnienie tych obowiązków może skutkować karą grzywny (art. 113 ustawy). Te obowiązki mogą być trudne do wypełnienia jeżeli właściciel / posiadacz nieruchomości nie jest świadomy, że w jej obrębie znajduje się stanowisko archeologiczne.

Procedura tworzenia ewidencji zabytków nie wymaga powiadomienia właściciela terenu o objęciu obszaru ochroną konserwatorską. Przy prowadzeniu badań powierzchniowych (badań AZP),
które są metodą tworzenia ewidencji, konieczna jest zgoda właściciela terenu (bądź przynajmniej informacja wywieszona w gminie o możliwości zgłoszenia sprzeciwu), jednak nie ma obowiązku informowania go o jego efektach. Oznacza to, że właściciel może pozostawać w niewiedzy co do specyfiki swojej nieruchomości. W podobnej sytuacji znajdują się kolejni nabywcy gruntów, na których znajdują się zabytki wpisane do ewidencji zabytków. W księgach wieczystych ujawnia się jedynie zabytki wpisane do rejestru zabytków. Z ewidencji zabytków archeologicznych korzystają również naukowcy, jednak z punktu widzenia służb konserwatorskich jest to rola wtórna tego zasobu.

Jeżeli w przepisach jest mowa o zabytkach nieruchomych, dotyczy to także nieruchomych zabytków archeologicznych, czyli stanowisk archeologicznych. Wyjątkiem są przepisy dotyczące rejestru zabytków, gdzie podkreśla się podział na zabytki nieruchome i nieruchome zabytki archeologiczne.

Gminna ewidencja zabytków archeologicznych

Gminna ewidencja zabytków (GEZ) jest instrumentem służącym ochronie obiektów dziedzictwa na poziomie gminy. Obowiązek jej założenia i prowadzenia określają przepisy ustawy, a wzór karty ewidencyjnej gminnej ewidencji zabytków wskazuje rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Obiekty z GEZ uwzględnia się w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Zasoby GEZ muszą też zostać uwzględnione w uchwale określającej zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń. Oczywiście GEZ jest też podstawą przy tworzeniu gminnego programu opieki nad zabytkami.

W GEZ powinny znaleźć się zabytki nieruchome wpisane do rejestru, zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz inne nieruchomości zabytkowe wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Oznacza to, że gminna ewidencja zabytków jest zbiorem najpełniejszym i może obejmować obiekty, których nie ujęto ani w ewidencji wojewódzkiej, ani w rejestrze zabytków. Określenie zabytki nieruchome w tym przypadku obejmują też nieruchome zabytki archeologiczne i nie należy o tym zapominać. Gminna ewidencja zabytków prowadzona jest w formie kart adresowych, których wzór stworzony został z myślą o obiektach architektury i część rubryk nie odzwierciedla specyfiki opisu stanowiska archeologicznego. Wypełniając tą kartę dla nieruchomego zabytku archeologicznego, warto jako uzupełnienie dołączyć kartę KEZA (Kartę Ewidencji Zabytku Archeologicznego), która w najpełniejszy sposób opisuje ten rodzaj obiektów dziedzictwa.

Autor: Marcin Sabaciński